هما؛ کرکس ریش‌دار یا مرغ سعادت/ پرنده همای سعات چیست و چرا برای ایرانی‌ها مهم است؟

راز بقا: چندی پیش خبری در فضای مجازی منتشر شد که توجه بسیاری از علاقه‌‍‌مندان را به خود جلب کرد. طبق اخبار منتشر شده پرنده همای سعادت در ارتفاعات طالقان مشاهده شده است.

به گزارش راز بقا، هنوز چند ساعت از این خبر نگذشته بود که برخی رسانه‌ها از شکار شدن این پرنده خبر دادند که البته این خبر تکذیب شد. اما باتوجه به جنجال رسانه‌ای که حول این پرنده ایجاد شد قصد داریم به این سؤال پاسخ بدهیم که چرا این پرنده برای ایرانیان اهمیت دارد. 

نام‌شناسی پرنده هما 

هما که مرغ استخوان‌دار یا کرکس ریش‌دار هم نامیده می‌شود گونه‌ای پرنده شکاری بزرگ‌جثه از تیره بازان و راسته بازسانان است که در کوه‌های مرتفع آفریقا، جنوب اروپا و آسیا از جمله مناطقی از ایران همچون منطقه حفاظت‌شده گنو زندگی می‌کند. هُما در تمام طول سال یک جا می‌ماند و هر فصل فقط یک یا دو تخم می‌گذارد. این پرنده مانند دیگر کرکس‌ها عمدتاً لاشه‌خوار است، اما عمده غذای آن را مغز استخوان تشکیل می‌دهد. هما استخوان‌های بزرگ را از ارتفاع زیاد به روی سنگ‌ها پرتاب می‌کند تا به قطعات کوچک‌تر شکسته شود. گاهی هم از لاک‌پشت‌های کوچک زنده به همین روش تغذیه می‌کند. این پرنده تنها گونه کرکس است که رژیم غذایی آن تقریباً منحصراً استخوان است. هما در کوه‌های بلند جنوب اروپا، قفقاز، آفریقا، شبه‌قاره هند و تبت، زندگی و تولیدِمثل می‌کند. تخم‌گذاری این پرنده در میانه زمستان با یک یا دو تخم صورت می‌گیرد که در آغاز بهار جوجه‌دار می‌شوند. 

هما را می‌توان در ارتفاعات و مناطق کوهستانی یافت. این جانور در ارتفاعی بین ۳۰۰ تا ۴۵۰۰ متر بالاتر از سطح دریا زیست می‌کند و بیشتر اعضای این گونه در ارتفاعی بیش از ۲۰۰۰ متر سکونت می‌کنند. هما اغلب مناطق متروک و صخره‌ای یا دره‌های مشرف به مراتع جایی که چرندگان و شکارگران آن‌ها زیست می‌کنند را کنام خود می‌کند. زیست در چنین مناطقی امکان دسترسی بالقوه جانور به اجساد جانوران شکارشده و مردار را فراهم می‌کند. 

جمعیت این گونه همچنان در حال کاهش است. تا ژوئیه ۲۰۱۴، در فهرست سرخ آی‌یوسی‌ان (IUCN) گونه‌های تهدیدشده طبقه‌بندی شد؛ با این حال، طبقه‌بندی بعدی نشان داد که این گونه در خطر انقراض قرار ندارد، در ارزیابی دوباره هما به عنوان یک گونه نزدیک تهدید تعریف شده‌است. 

هما نخستین بار توسط «کارل لینه» زیست‌شناس اهل سوئد در کتاب سامانه طبیعت توصیف علمی شد و لینه نام علمی Vultur barbatus را برای این گونه برگزید. «وولچر» واژه‌ای در زبان لاتین به معنای کرکس است و «بارباتوس» نیز در لاتین به معنای ریش‌دار است که این دو واژه در کنار هم کرکس ریش‌دار معنی می‌دهند. 

وضعیت بقای همای سعادت

هما یکی از در خطر انقراض‌ترین گونه‌های پرندگان در اروپا محسوب می‌شود و جمعیت آن طی یک سده اخیر به طرز چشمگیری در اروپا کاهش یافته‌است. تراکم جمعیت هما به‌طور کلی کم است و در حال حاضر در قسمت‌هایی از رشته‌های اوراسیا که این پرنده حضور دارد بین ۱۰ تا ۵۰۰ جفت از آن زیست می‌کنند. هما پرنده‌ای رایج در اتیوپی است و طبق تخمین‌ها بین ۱۴۰۰ تا ۲۲۰۰ قطعه از این پرنده در اتیوپی زیست می‌کنند. هما در قسمت‌هایی از رشته‌های هیمالیا نیز دارای جمعیت نسبتاً زیاد و پایدار است. در آغاز سده ۲۰ میلادی جمعیت این پرنده در بیشتر مناطق اروپا از میان رفت و تنها جمعیت قابل‌توجه‌ای در پیرنه بین مرز‌های فرانسه و اسپانیا باقی ماند. تلاش برای احیای جمعیت هما در رشته‌کوه‌های آلپ سوئیس و ایتالیا به نتیجه رسیده و جمعیت آن در فرانسه احیا شده و در حال افزایش است. کاهش جمعیت هما در برخی از مناطق آسیا و آفریقا نیز روی داده، اما در مقایسه با میزان کاهش جمعیت این پرنده در اروپا به مراتب کمتر است. 

هما در اساطیر ایرانی؛ شباهت به سرستون‌های تخت جمشید و ردیه بر آن

هما یکی از گونه‌های در معرض تهدید در ایران محسوب می‌شود. در اساطیر ایرانی، همای کمیاب نماد نیک‌بختی است. اعتقاد بر این بود که اگر سایه هما روی یکی بیفتد، او به حاکمیت خواهد رسید و هر کس به پرنده شلیک کند در چهل روز می‌میرد. در ۱۶۲۵ میلادی، جهانگیرشاه، امپراتور گورکانی، چینه‌دان این پرنده را داشت و آن را بررسی کرد و متوجه شد که چینه‌دان مملو از استخوان است. 

همای سعادت در افسانه‌های ایران مثل ققنوس در اساطیر مصر و یونان صاحب کرامت است. هما در ادبیات ایران به عنوان نماد سعادت است، برعکس جغد که نماد شومی و بدیمنی است. البته هما می‌تواند پرنده‌ای افسانه‌ای و اساطیری باشد به گونه‌ای که در قصه‌ها و مثل‌های ایرانی از هما به عنوان پرنده‌ای استخوان خوار و بی‌آزار یاد شده‌است.

در خرابه‌های تخت جمشید که پایتخت هخامنشیان بوده است، دو مجسمه سنگی از هما پیدا شده‌است. همچنین نقش این پرنده در کنده کاری‌ها و برخی از سر ستون‌های تخت جمشید نیز پیداست که نشان می‌دهد هما در زمان ایران باستان نیز پرنده سعادت بوده است. البته این خبر یعنی شباهت هما در تخت جمشید هم توسط برخی کتیبه‌شناسان رد شده است. آن‌ها یادآور شدند که سرستون تخت جمشید هیچ ربطی به پرنده هما ندارد. جلد چهارم کتاب گزارش‌های باستان‌شناسی که در سال ۱۳۳۸ توسط گروه کاوش تخت جمشید و به سرپرستی علی سامی منتشر شده نشان می‌دهد سرستون هیچ ربطی به پرنده هما ندارد. در این کتاب از سر ستون به عقاب‌دوسر نام برده شده است. 

 هما ۴ ویژگی مهم دارد: ابهت؛ زیبایی (بخاطر شستشو در آب‌های آغشته به گوگرد در بلندای کوه‌ها، معمولا پرهایش به صورت مصنوعی، سرخ‌رنگ می‌شوند)؛ کمتر دیده شدن توسط انسان؛ استخوان‌خوار بودن و بی‌آزار بودن (هما هرگز به موجودات زنده حمله نمی‌کند)؛ در ایران باستان این پرنده به‌خاطر این چهار ویژگی، تقدس خاصی داشت. از همین روی، باور بر این بود که اگر فردی در ارتفاعات به طور اتفاقی هما را ببیند و هما بر بالای سر او پرواز کند، با افتادن سایه هما بر روی آن فرد، فرد سعادتمند و نیک‌بخت خواهد شد. 

واکنش کارشناسان به دیده شدن پرنده هما 

اکبر نعمتی، کارشناس مدیریت حیات‌وحش طی رشته توییتی در خصوص پرنده هما که فیلم آن در شبکه‌های اجتماعی دست به دست می‌شود، صحبت کرد. 

اکبر نعمتی در این رشته توییت گفت: «حالا که بعد از انتشار فیلم هما در طالقان این پرنده ترند شد، دیدم یه سری اطلاعات غلط در حال انتشار است خوبه که در اینجا کمی اطلاعات در مورد این پرنده منتشر کنم. نام هما یا هومیه، هومایه، هومیا و هومایا در پهلوی به معنی فرخنده و خجسته در اوستا به وفور به کار رفته است. هما یا مرغ سعادت، با نام علمی Gypaetus barbatus از تیره یا خانواده Accipitridae بوده و نام انگلیسی آن کرکس ریش‌دار یا Bearded_Vulture می‌باشد». 

همچنین الهه موحدی؛ کارشناس محیط زیست در همین راستا به تسنیم گفت: این پرنده که از نظر فاصله بین نوک دو بال، بزرگترین پرنده کشور ما محسوب می‌شود، بومی مناطق مرتفع کوهستانی آفریقا، آسیا و اروپا است و در کشور ما نیز معمولاً در مناطق کوهستانی البرز و زاگرس زندگی می‌کند. در نوک منقار این پرنده پر‌های بلندی است که شبیه به سبیل دیده می‌شود. این پرنده بر خلاف عقاب خیلی شکارگر نیست.

این کارشناس محیط زیست در رابطه با چرایی نماد خوشبختی دانستن این گونه ارزشمند، توضیح داد: از قدیم‌الایام در ادبیات و پیشینه تاریخی ما به همای سعادت معروف بوده و دلیل آن هم این است که در گذشته که برخی مردگان خود را به جای خاکسپاری در بالای تپه‌ها و کوه‌ها، آسمان‌سپاری می‌کردند، پرندگان برای خوردن جسد متوفی می‌آمدند و زمانی که تمام بخش‌های عضلانی آن متوفی خورده می‌شد، استخوان‌ها باقی می‌ماند و اگر هما می‌آمد و استخوان‌ها را می‌خورد، برای مرده‌ای که هما با ظاهر جذاب و بزرگ خود برای خوردن استخوان‌ها می‌آمد، می‌گفتند که این مرده دچار سعادت شده و یک زندگی ابدی خیلی خوبی را خواهد داشت. موحدی افزود: همچنین به تعریفی دیگر پیش از اسلام ایرانیان مردگان را در دخمه قرار می‌دادند و به این دلیل که پرندگان لاشه‌خوار مانند هما طبیعت را از اجساد پاک می‌کردند، محترم شمرده می‌شدند.

وی درباره کمتر رویت شدن این پرنده گفت: هما معمولاً در ارتفاعی بسیار بالاتر از سطح دریا زندگی می‌کند و معمولاً لانه‌سازی در پرتگاه‌ها و صخره‌های دور از دسترس را ترجیح می‌دهد. این مورد و همچنین کاهش جمعیتی که در سال‌های اخیر تجربه کرده است باعث شده تا کمتر در دید مردم عادی قرار می‌گیرد، اما اینکه گفته می‌شود این پرنده هر چند سال یکبار دیده می‌شود درست نیست. هما همیشه در کشور ما وجود دارد و در بسیاری از مناطق قابل رویت است.