ول حفار افغانی؛ جوند‌ه شگفت‌انگیزی که عاشق کندن زمین است و کشاورزان را به مرز جنون می‌رساند!

راز بقا: در زیر خاک، دور از چشم بسیاری از ما، زندگی شگفت‌انگیزی در جریان است. یکی از موجوداتی که این جهان تاریک و پررمز و راز را خانه خود کرده، «ول حفار افغانی» (Ellobius fuscocapillus) است. این جونده کوچک که از زیرخانواده ولیان (Ellobiusinae) به‌شمار می‌رود، در افغانستان، بخش‌هایی از ایران، پاکستان و ترکمنستان یافت می‌شود. هرچند نام آن کمتر به گوش مردم رسیده، اما نقش مهمی در اکوسیستم دارد و سبک زندگی‌اش سرشار از ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد است.

طبقه‌بندی علمی

رده: پستانداران (Mammalia)

راسته: جوندگان (Rodentia)

خانواده: موش‌سانان (Cricetidae)

زیرخانواده: ولیان (Ellobiusinae)

جنس: Ellobius

گونه: E. fuscocapillus

این گونه نسبت به سایر جوندگان خویشاوند، ساختار جمجمه و دندان‌هایش برای زندگی زیرزمینی بسیار تکامل یافته است.

زیستگاه و پراکنش

به گزارش راز بقا، ول حفار افغانی در زیستگاه‌هایی با خاک نسبتاً نرم و قابل حفر زندگی می‌کند. در ایران، بیشتر در مناطق شرقی و جنوب شرقی کشور، به‌ویژه در خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان و بخش‌هایی از کرمان مشاهده شده است. این جانور، برای حفر تونل‌ها به خاک سبک و رسی علاقه دارد و از زمین‌های بیش‌ازحد شنی یا سنگلاخی دوری می‌کند.

در افغانستان، زیستگاه آن بیشتر در دشت‌های مرتفع و زمین‌های کشاورزی است، در حالی که در ترکمنستان و پاکستان معمولاً در حاشیه بیابان‌ها و زمین‌های نیمه‌خشک دیده می‌شود.

ویژگی‌های ظاهری

ول حفار افغانی جثه‌ای کوچک دارد؛ طول بدن آن معمولاً بین ۹ تا ۱۳ سانتی‌متر و وزنش بین ۳۰ تا ۵۰ گرم است. رنگ بدن خاکستری متمایل به قهوه‌ای بوده و به خوبی با خاک محیط هماهنگ می‌شود. چشم‌ها بسیار کوچک‌اند و گوش‌های خارجی تقریباً دیده نمی‌شوند، زیرا زندگی زیرزمینی باعث کاهش نیاز به بینایی و شنوایی معمول شده است.

پا‌های جلویی قوی با ناخن‌های بلند و عضلات قفسه سینه، این جانور را به یک حفار ماهر تبدیل کرده‌اند. دندان‌های پیشین همواره در حال رشد هستند تا در برابر ساییدگی ناشی از حفر زمین مقاومت کنند.

سبک زندگی و رفتار

ول حفار افغانی زندگی خود را تقریباً به‌طور کامل در زیر زمین سپری می‌کند و به ندرت به سطح خاک می‌آید. تونل‌های پیچیده و چندطبقه‌ای که این جانور حفر می‌کند، شامل مسیر‌های رفت‌وآمد، انبار غذا و لانه اصلی است. طول این تونل‌ها ممکن است به چند متر هم برسد.

این گونه عمدتاً انفرادی زندگی می‌کند و قلمروطلب است. هر فرد، شبکه تونل مخصوص به خود را دارد و در صورت ورود مهاجم یا ول دیگر، با حرکات تهاجمی و صدای خاص دفاع می‌کند.

رژیم غذایی

ول حفار افغانی گیاه‌خوار است و از ریشه‌ها، پیاز گیاهان، ساقه‌های زیرزمینی و جوانه‌ها تغذیه می‌کند. این جانور با دقت زیادی غذا را جمع‌آوری و در انبار‌های زیرزمینی ذخیره می‌کند تا در فصول نامساعد، مثل زمستان یا خشکسالی، از آن استفاده کند.

در برخی مناطق کشاورزی، این گونه می‌تواند به محصولات ریشه‌ای مانند سیب‌زمینی، هویج یا چغندر آسیب برساند، اما در عین حال با شل کردن خاک و تهویه آن، به حاصل‌خیزی زمین کمک می‌کند.

تولیدمثل و چرخه زندگی

به گزارش راز بقا اطلاعات دقیق درباره تولیدمثل ول حفار افغانی محدود است، اما مشاهدات میدانی نشان می‌دهد که جفت‌گیری در فصولی با منابع غذایی فراوان انجام می‌شود. دوره بارداری حدود سه هفته است و هر بار ۲ تا ۵ نوزاد به دنیا می‌آیند. نوزادان نابینا و بی‌مو متولد می‌شوند و تا چند هفته در لانه مادر باقی می‌مانند.

نقش اکولوژیکی

هرچند ول حفار افغانی گاهی به‌عنوان آفت کشاورزی شناخته می‌شود، اما حضورش در طبیعت اهمیت زیادی دارد:

هوادهی و شخم خاک: تونل‌های این جانور باعث نفوذ بهتر آب و اکسیژن به لایه‌های زیرین خاک می‌شود.

گردش مواد غذایی: با جابه‌جا کردن خاک و بقایای گیاهی، مواد آلی در خاک بهتر پخش می‌شود.

زنجیره غذایی: این جانور منبع غذایی مهمی برای شکارچیانی، چون مارها، جغدها، روباه‌ها و گربه‌سانان وحشی است.

تهدید‌ها و وضعیت حفاظتی

به گزارش راز بقا ول حفار افغانی در فهرست سرخ IUCN در دسته «کمترین نگرانی» (LC) قرار دارد، اما تغییر کاربری زمین، استفاده گسترده از سموم و تخریب زیستگاه، جمعیت‌های محلی آن را تهدید می‌کند. در مناطق کشاورزی، انسان‌ها گاهی برای کنترل جمعیت این جانور از تله یا سم استفاده می‌کنند که می‌تواند به سایر گونه‌ها نیز آسیب بزند.

برای مطالعه بیش‌تر بخوانید:

زیباموش زاگرسی؛ جونده‌ای که به خاطر داشتن دم‌بلند توانسته در کوه‌های زاگرس زنده بماند

ول حفار کُردی؛ موش تنهای ایران با ۸ سانتی‌متر قد که می‌تواند یک کشاورز را ورشکست کند!

دگو؛ موجودی شبیه همستر که دُم خورد را جدا می‌کند و با ادرار حمام می‌کند!

تفاوت با گونه‌های مشابه

در ایران گونه‌های دیگری از ول‌ها نیز زندگی می‌کنند که شباهت زیادی به ول حفار افغانی دارند، اما تفاوت‌هایی وجود دارد:

ول ایرانی (Ellobius lutescens): جثه کمی کوچکتر و رنگ روشن‌تر دارد.

ول دندانه‌دار (Microtus spp): گوش‌های خارجی مشهودتر و زندگی نیمه‌سطحی دارد.

شناخت این تفاوت‌ها برای زیست‌شناسان و کشاورزان اهمیت دارد، زیرا شیوه مدیریت و کنترل هر گونه متفاوت است.

اهمیت پژوهشی

ول حفار افغانی نه تنها از نظر بوم‌شناسی مهم است، بلکه در تحقیقات ژنتیکی و تکاملی نیز جایگاه ویژه‌ای دارد. به گزارش راز بقا برخی گونه‌های جنس Ellobius ویژگی‌های کروموزومی منحصر‌به‌فردی دارند که آنها را به موضوع مطالعات زیست‌ژنتیکی تبدیل کرده است. بررسی این ویژگی‌ها می‌تواند به درک بهتر فرآیند تکامل در جوندگان کمک کند.

ول حفار افغانی نمونه‌ای از موجودات کوچک و کمتر شناخته‌شده‌ای است که نقش‌های بزرگی در طبیعت ایفا می‌کنند. این جونده حفار، با وجود ظاهر ساده و زندگی پنهانش، در سلامت خاک، تعادل زنجیره غذایی و حتی تحقیقات علمی نقش مهمی دارد. درک بهتر رفتار و نیاز‌های این گونه می‌تواند به مدیریت پایدارتر محیط‌زیست و کشاورزی کمک کند.