بوره؛ ماده کریستالی معروف به «نمک ایرانی» که تلخ‌ است و کشاورزان برای غنی‌ کردن خاک‌ فقیر از آن استفاده می‌ کنند

راز بقا: بوره یا بوراکس (Borax) که با نام‌های «سدیم بورات»، «تینکال» و «تینکار» نیز شناخته می‌شود ترکیبی طبیعی از عنصر بور است که فرمول شیمیایی آن معمولاً به‌صورت Na₂B₄O₇·۱۰H₂O نوشته می‌شود. بوره معمولاً به شکل پودر سفیدی متشکل از بلور‌های نرم بی‌رنگ است که به آسانی در آب حل می‌شوند. 

به گزارش راز بقا، بوره که نمک ایرانی (هم اکنون افغانی‌ها بوره را به عنوان شکر می‌نامند) نیز نامیده می‌شد در ایران و خاورمیانه قدیم بیشتر توسط زرگران به‌کار می‌رفت. بوره را نمک تلخ مزه‌ای توصیف می‌کردند که از آب دریاچه‌های آسیا و چین و تبت و هندوستان گرفته می‌شد. بوره ارمنی، بوره سفید و بوره سلمانی از انواع آن بود. 

این ماده برای قرن‌ها در زمینه‌های مختلف از پاک‌کنندگی تا ذوب فلزات کاربرد داشته است. در ظاهر، بوره فقط پودری سفید و کریستالی است، اما در باطن ترکیبی شیمیایی با رفتار قلیایی، خاصیت شار (flux) در دما‌های بالا، انحلال‌پذیری عالی در آب و غنای بالای بورون است. 

در این متن به ویژگی‌ها و کاربرد‌های آن، نقش صنعتی و جنبه‌های ایمنی و سلامت می‌پردازیم، و در پایان، خاص‌ترین واقعیت‌های مربوط به آن را مرور خواهیم کرد. 

ویژگی‌های شیمیایی و منشأ طبیعی

به گزارش راز بقا، بوراکس شکل ده‌آبه‌ای (ده‌مولکولی آب) از سدیم تترا بورات است که با فرمول Na₂B₄O₇·۱۰H₂O شناخته می‌شود. بلور‌های آن بی‌رنگ و بدون بو هستند و به راحتی در آب حل می‌شوند و محلولی قلیایی با pH حدود ۹ تا ۱۰ تولید می‌کنند. 

از آنجا که شامل بور، اکسیژن و سدیم است، به‌عنوان یک نمک بورات شناخته می‌شود. در اثر حرارت، آب تبلور خود را از دست می‌دهد و به «بوراکس بدون آب» تبدیل می‌شود که در فرآیند‌های متالورژی و ذوب‌کاری نقش مهمی دارد.

از لحاظ تاریخی، بوراکس از دریاچه‌های شور مناطق کوهستانی مانند تبت و کشمیر به‌دست می‌آمد و با نام «تینکال» به اروپا صادر می‌شد.

برای مطالعه بیشتر بخوانید:

سنگ قولنج؛ سنگ بسیار باارزش مشهور به یشم امپراطور با قیمت ۳ هزار میلیارد تومان که جواهر مخصوص جومونگ و امپراتوری گوگوریو بود

گران‌ترین سنگ‌ها، فلزات و جواهرات جهان در چه عمقی از زمین پنهان هستند و چقدر باید زمین را بکنیم تا به آنها برسیم؟

بوره مصنوعی نخستین بار توسط ایرانیان ساخته شد و تِنکار نام داشت. این واژه هنوز در زبان‌های اروپایی به صورت «تینکال» استفاده می‌شود. تنکار دارویی بود که طلا و نقره و مس و برنج و امثال آن را بدان پیوند می‌دادند. برای ساخت تنکار یک جزء نمک و یک جزء قلیا و سه جزء بوره در دیگ می‌ریختند و شیر گاومیش، آن مقدار که اجزاء را بپوشاند، در دیگ می‌افزودند و می‌جوشاندند تا سخت شود. 

کاربرد‌های صنعتی و خانگی

به گزارش راز بقا، یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های بوره، چندمنظوره بودن آن است. در صنعت، به‌عنوان شار (flux) در جوشکاری، لحیم‌کاری، و ذوب فلزات برای جلوگیری از اکسید شدن سطح فلز به‌کار می‌رود.

در صنایع شیشه، سرامیک و لعاب، بوره به کنترل انبساط حرارتی، تسهیل ذوب، افزایش دوام و بهبود کیفیت شیشه‌های بوروسیلیکاتی، فریت‌ها و لعاب‌های پرسلان کمک می‌کند. 

در محیط‌های خانگی، بوره به‌عنوان تقویت‌کننده شست‌وشو (نرم‌کننده آب و افزایش‌دهنده قدرت شوینده‌ها)، پاک‌کننده همه‌کاره، ضدعفونی‌کننده ملایم و حتی در برخی موارد، کنترل‌کننده حشرات مورد استفاده قرار می‌گیرد. در کشاورزی نیز به‌عنوان منبعی از عنصر بور برای خاک‌های فقیر از این ماده استفاده می‌شود. 

ایمنی، سلامت و ملاحظات قانونی

به گزارش راز بقا، با وجود کاربرد‌های فراوان، بوره کاملاً بی‌خطر نیست. خاصیت قلیایی آن می‌تواند در صورت بلعیدن، استنشاق یا تماس با پوست و چشم باعث تحریک، سوزش یا مسمومیت شود. در برخی کشورها، استفاده از آن در محصولات مصرفی محدود شده است، زیرا ترکیبات حاوی بور در دوز‌های بالا می‌توانند بر سیستم تولیدمثل تأثیر منفی بگذارند. 

در هنگام استفاده از بوره به‌عنوان پاک‌کننده یا شار صنعتی، رعایت نکات ایمنی مانند استفاده از دستکش و تهویه مناسب ضروری است. همچنین، برخی افراد در اینترنت مصرف خوراکی بوره را به‌عنوان روش درمانی تبلیغ می‌کنند، اما متخصصان سلامت به‌شدت با این کار مخالفت می‌کنند و آن را خطرناک می‌دانند.

عجیب‌ترین ویژگی‌های بوره

به گزارش راز بقا، یکی از شگفت‌انگیزترین واقعیت‌ها درباره بوره این است که در صنایع هسته‌ای به‌عنوان جاذب نوترون به کار می‌رود؛ زیرا عنصر بور دارای مقطع عرضی جذب نوترون بسیار بالایی است و از ترکیبات بورات در سامانه‌های خنک‌کننده و کنترل راکتور‌های هسته‌ای استفاده می‌شود.

جالب است بدانید که برخی از بزرگ‌ترین ذخایر بوره در بستر خشک دریاچه‌های کالیفرنیای جنوبی و صحرای موهاوی کشف شد و همین امر نقش مهمی در شکل‌گیری تاریخ استخراج معادن آن منطقه داشت. در آهنگری سنتی، آهنگران مشاهده می‌کنند که بوره هنگام تماس با فولاد گداخته کف کرده و ذوب می‌شود؛ این واکنش به فرایند جوشکاری کمک می‌کند، اما اگر کسی تجربه نداشته باشد، ممکن است غافلگیر شود. 

در چین و تبت باستان، کیمیاگران از ماده‌ای به نام «تینکال» در شیشه‌سازی و حتی در آیین‌های اسرارآمیز استفاده می‌کردند. در آزمایشگاه‌های شیمی نیز محلول بوره به‌دلیل پایداری بالایش به‌عنوان محلول بافر استاندارد با pH حدود ۹٫۱۸ برای کالیبراسیون ابزار‌های آزمایشگاهی به‌کار می‌رود.