عروس‌سنگ اسفندیاری؛ کمیاب‌ترین گیاه ایران با گل‌های بنفش خیره‌کننده که تنها در کوه ختابون در شهر آباده استان فارس می‌روید

راز بقا: عروس‌سنگ اسفندیاری با نام علمی Dionysia esfandiarii از خانواده‌ی پامچال‌ها (Primulaceae) یکی از نادرترین گیاهان زینتی و بومی ایران است. این گیاه کوچک و ظریف، که در ارتفاعات کوهستانی استان فارس می‌روید، به‌دلیل برگ‌های نقره‌ای و گل‌های بنفش خیره‌کننده‌اش، به یکی از گنجینه‌های طبیعی ایران تبدیل شده است.

چهره‌ای پشمالو و درخشان در دل سنگ‌ها

به گزارش راز بقا، عروس‌سنگ اسفندیاری به‌صورت توده‌ای فشرده و گرد رشد می‌کند و شکلی شبیه کوسنی پرپشت دارد. برگ‌های آن سبز مایل به خاکستری و باریک‌اند؛ طولشان حدود ۴ میلی‌متر و عرضشان ۰٫۶ تا ۰٫۸ میلی‌متر است. سطح برگ‌ها با کرک‌های نرم و ریز پوشیده شده که باعث می‌شود گیاه ظاهری پشمالو و نقره‌ای پیدا کند.

این پوشش کرکی در واقع نوعی سازگاری طبیعی با شرایط سخت کوهستان است. کرک‌ها با کاهش تبخیر و محافظت از بافت‌های گیاه در برابر نور شدید خورشید، به بقای آن در هوای خشک و تابستان‌های داغ کمک می‌کنند.

گل‌های این گیاه کوچک ولی بسیار چشم‌نوازند. هر گل به‌صورت تک‌گل و بدون دمگل روی بوته ظاهر می‌شود. قطر گل‌ها معمولاً ۸ تا ۹ میلی‌متر است و لوله‌ی گل تا ۱۳ یا ۱۴ میلی‌متر طول دارد. رنگ گل‌ها بنفش تا ارغوانی است و گلبرگ‌ها قلبی‌شکل و دو شاخه در انتها هستند؛ همین ویژگی به آن ظاهری خاص و دل‌فریب می‌دهد.

زیستگاه طبیعی در ارتفاعات فارس

این گونه‌ی نادر در طبیعت فقط در مناطق محدودی از کوه ختابون در نزدیکی شهر آباده در استان فارس دیده می‌شود. این منطقه حدود ۲۶۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد و دارای زمستان‌های سرد و تابستان‌های خشک است. خاک آهکی و سنگی این ناحیه، محیطی ایده‌آل برای رشد گیاهان صخره‌زی مانند عروس‌سنگ فراهم کرده است.

در سال ۲۰۱۶ میلادی، گیاه‌شناسانی که در این منطقه پژوهش می‌کردند، موفق شدند چند نمونه‌ی تازه از این گونه را در ارتفاعات بالاتر بیابند. این نمونه‌ها با کد‌های CIA۲۳۲-۱ تا CIA۲۳۲-۴ ثبت شدند. یکی از آنها یعنی CIA۲۳۲-۳، به‌عنوان دورگه‌ای طبیعی میان عروس‌سنگ اسفندیاری و گونه‌هایی، چون Dionysia tjeerdsmae یا Dionysia jamzadiae شناخته شد.

در سال‌های بعد نیز نمونه‌های جدیدی مانند Z-MAIL۸ و Z-MAIL۱۱ از همین منطقه معرفی شدند که نشان می‌دهد تنوع ژنتیکی این گیاه در طبیعت ایران همچنان در حال گسترش است.

چالش‌های پرورش و نگهداری

گرچه عروس‌سنگ اسفندیاری در طبیعت مقاوم است، اما در محیط گلخانه‌ای نگهداری آن کار ساده‌ای نیست. به گزارش راز بقا یکی از مشکلات رایج، خشکیدگی موضعی (die-back) در سطح بوته است. بخش‌هایی از گیاه گاهی خشک می‌شوند، اما این وضعیت معمولاً خطرناک نیست؛ چراکه گیاه پس از مدتی از اطراف همان ناحیه رشد تازه‌ای تولید می‌کند و دوباره ظاهر سالم خود را بازمی‌یابد.

تکثیر این گیاه نیز دشوار است. قلمه‌ها به‌سختی ریشه می‌دهند و اغلب پیش از ریشه‌زایی دچار پوسیدگی می‌شوند؛ بنابراین پرورش‌دهندگان حرفه‌ای معمولاً از بذر یا تقسیم بوته‌های بالغ برای تکثیر استفاده می‌کنند.

در میان نمونه‌های پرورشی، دو شکل گل با ساختار متفاوت وجود دارد: pin-eyed و thrum-eyed. وجود این دو فرم موجب تنوع ظاهری در میان جمعیت‌های پرورشی می‌شود و باعث می‌شود رنگ و فرم گل‌ها در هر گیاه کمی متفاوت باشد.

پیشینه نام‌گذاری عروس‌سنگ اسفندیاری

نام علمی این گیاه، Dionysia esfandiarii، به افتخار احمد اسفندیاری، گیاه‌شناس ایرانی و یکی از همراهان پژوهشگر نروژی پر وندلبو (Per Wendelbo) انتخاب شده است. وندلبو که در دهه‌ی ۱۳۴۰ خورشیدی در حال مطالعه‌ی گونه‌های دیونیزیا در ایران بود، این گیاه را در کوه‌های اطراف آباده شناسایی کرد و به‌پاس قدردانی از همکاری‌های ارزشمند اسفندیاری در جمع‌آوری و مستندسازی گیاهان بومی ایران، نام او را بر این گونه نهاد. این نام‌گذاری یادبودی از تلاش‌های دانشمندان ایرانی در معرفی گنجینه‌ی گیاهی کشور به جهان است.

برای مطالعه بیش‌تر بخوانید:

رُز ایرانی؛ گلی با برگ‌های زرد و ساده که در ایران و افغانستان رشد می‌کند و نقطه‌ای شبیه «چشم» وسط آن قرار دارد

سیب توسرخ؛ کمیاب‌ترین سیب دنیا با گوشت قرمز و طعم ترش که شبیه گوجه‌فرنگی‌ست و در اردبیل و میاندوآب وجود دارد

توچ؛ درخت معروف به «درخت مسواک» و پزشک بیابان که عاشق نمک است و در بلوچستان به آن «پیر» می‌گویند

ارزش زینتی و علمی

عروس‌سنگ اسفندیاری یکی از گوهر‌های گیاه‌شناسی ایران است که هم در میان پژوهشگران و هم در میان دوستداران گل‌های کمیاب شهرت دارد. ظاهر کوسنی‌شکل، برگ‌های نقره‌ای و گل‌های بنفش آن باعث می‌شود در باغ‌های سنگی یا مجموعه‌های صخره‌ای جلوه‌ای چشم‌نواز داشته باشد.

به گزارش راز بقا اما ارزش این گیاه فقط در زیبایی آن نیست. از دید علمی، عروس‌سنگ نمونه‌ای عالی از سازگاری گیاهان با اقلیم خشک و ارتفاعات سنگی ایران است. مطالعه‌ی ویژگی‌های فیزیولوژیکی و ژنتیکی این گونه می‌تواند به دانشمندان کمک کند تا بفهمند گیاهان چگونه در برابر خشکی، تابش شدید آفتاب و سرمای شبانه مقاوم می‌شوند.

تهدید‌ها و لزوم حفاظت

زیستگاه طبیعی این گونه بسیار محدود و حساس است. برداشت بی‌رویه توسط کلکسیونرها، تغییرات اقلیمی، چرای دام و تخریب محیط از مهم‌ترین تهدید‌هایی هستند که بقای عروس‌سنگ اسفندیاری را به خطر می‌اندازند. از این‌رو، کارشناسان محیط‌زیست بر ضرورت حفاظت از زیستگاه‌های طبیعی آن در کوه‌های فارس تأکید دارند.

در کنار حفاظت میدانی، ترویج آگاهی در میان مردم و ایجاد بانک‌های بذر در مؤسسات تحقیقاتی می‌تواند به حفظ این میراث طبیعی ارزشمند کمک کند.

به گزارش راز بقا عروس‌سنگ اسفندیاری گیاهی کوچک، اما شگفت‌انگیز است؛ نمادی از قدرت تطبیق و زیبایی طبیعت کوهستانی ایران. در دل صخره‌های خشک فارس، این گیاه پشمالو و بنفش‌رنگ یادآور این حقیقت است که حتی در سخت‌ترین شرایط نیز زندگی می‌تواند به زیباترین شکل ممکن ادامه یابد.