اسب «دره‌شوری»؛ اسبی شیرازی که «زیاد خان» آن را پرورش داد و دنیا نگران منقرض شدن آن است!

راز بقا: «دره‌شوری» یک نژاد اسب سواری ایرانی از نوع شرقی است. این اسب شگفت‌انگیز بومی استان فارس در جنوب ایران است و با قوم قشقایی آن منطقه به ویژه با ایل دره‌شوری ارتباط دارد، این اسب نام خود را نام همین ایل مشهور جنوب ایران گرفته است. اسب دره‌شوری به دلیل ریشه‌های استان فارسی‌اش به «اسب شیرازی» نیز معروف است. 

به گزارش راز بقا، دره‌شوری یک نژاد در حال انقراض است؛ جمعیتی بین ۳۰۰ تا ۴۰۰ رأس در سال ۲۰۰۳ گزارش شده است. وضعیت حفاظتی آن در سال ۲۰۰۷ «در خطر انقراض» بود، اما از آن زمان تاکنون هیچ داده‌ای درباره جمعیت این اسب قدیمی ایرانی گزارش نشده است. 

تاریخچه و منشأ اسب دره‌شوری

منشأ اسب دره‌شوری ناشناخته است. این نژاد اسب یک نژاد سنتی است که ارتباط نزدیکی با قوم قشقایی استان فارس در جنوب ایران و به‌ویژه با ایل دره‌شوری که از آن نام برده شده است. کوچ سنتی نیمه سالانه مردم قشقایی از مراتع قشلاقی خود در جنوب و غرب شهر شیراز به چراگاه‌های تابستانی خود در کوه‌های شمال و غرب شهر حدود چهار تا شش هفته به طول می‌انجامید و صد‌ها کیلومتر را پوشش می‌داد. این سفر‌های گا‌ها طاقت‌فرسا ایجاب می‌کرد که ان‌ها اسب‌های قدرتمندی را انتخاب کنند.

در قرن نوزدهم، اسب‌های شیرازی از مادیان‌های محلی ایرانی و اسب نر‌های عرب بغداد در قالب تلاقی نژادی ایجاد شدند. بسیاری از آن‌ها به هند صادر شدند. در قرن بیستم، دره‌شوری‌ها از طریق آمیزش مکرر اسب‌های خود با اسب‌های عرب - ایرانی در خوزستان، اغلب از طریق بختیاری‌ها، خون اسب‌های خود را تجدید کردند. در این تلاقی نژادی اولویت به اسب‌های با نژاد تبار مادری «خرسانی» داده شد.

این نژاد در اواخر دهه ۱۹۷۰ در قالب پروژه طبقه بندی و مطالعه اسب‌های عربی ایرانی و با خواست روسای قبایل در‌ه‌شوری یعنی زیاد خان و حسین خان، و بعداً ایاز خان، مورد توجه قرار گرفت. اعضای قبیله دره‌شوری بر اصل و نسب ترکی خود پافشاری می‌کنند و ادعا می‌کنند که در زمان چنگیزخان بین ایران و سوریه سفر کرده‌اند و بعد از آن با بهترین اسب‌های عرب سوریه که در آنجا پیدا کرده‌اند به ایران بازگشته‌اند. هرچند این ادعا با استناد به شجره نامه‌های کتبی تأیید نمی‌شود و بنابراین قابل اثبات نیست. تجزیه و تحلیل ژنتیکی نژاد‌های اصلی اسب ایرانی نشان می‌دهد که آن‌ها گروهی متمایز از سایر اسب‌ها را تشکیل می‌دهند.

مجله نشنال جئوگرافیک (ژوئن ۱۹۵۲) زیاد خان را پدر اسب دره‌شوری نام می‌برد و در مورد عشق او به اسب هایش می‌نویسد: او تمام زاد و ولد و جفت گیری کره اسب‌ها را در یک دفترچه ثبت کرده و کره اسب مورد علاقه اش را در چادر خودش نگه می‌دارد.

ویلیام داگلاس که در سال‌های ۱۹۴۹-۱۹۵۰ به مدت یک ماه مهمان زیاد خان بود، یک فصل کامل از کتاب خود «سرزمین‌های غریب و مردم دوست‌داشتنی» (این کتاب با عنوان «سرزمین‌های شگفت‌انگیز و مردم مهربان» به فارسی ترجمه شده است) را به اسب‌های دره‌شوری اختصاص داد و روش‌های تربیتی، نگرش‌ها و توانایی‌های آن‌ها را به تفصیل شرح داده است. 

برای مطالعه بیشتر بخوانید:

«آخال تکه» عروس اسب‌های جهان؛ طلای زنده‌ای که نماد ملی ترکمنستان است!

زورس؛ حیوان عقیم و شگفت‌انگیزی که حاصل جفت‌گیری اجباری گورخر و اسب است!

«بانی هنریکس» نویسنده دایره المعارف بین المللی نژاد‌های اسب که توسط دانشگاه اوکلاهاما در سال ۱۹۹۵ منتشر شد، اسب دره‌شوری را یک نژاد ایرانی معرفی کرده است که توسط زیاد خان و حسین خان محبوبیت پیدا کرده است و انقراض این نژاد بعد از مرگ این دو نفر کاملا محتمل است. وی می‌نویسد با مرگ این دو مرد کسانی که زمانی علاقه‌مند به انتشار و گسترش اسب دره شوری بودند، علاقه خود را از دست می‌دهند و احتمالا این اسب از بین برود.

ویژگی‌های اسب دره‌شوری

به گزارش راز بقا و به نقل از طبق گزارش CAB International دره‌شوری متعلق به گروه اسب فلات ایرانی است. ارتفاع متوسط این اسب ۱ متر و ۵۰ سانتیمتر تا ۱ متر و ۵۵ سانتیمتر از کتف تا زمین است که آن را به یکی از بزرگترین اسب‌های ایرانی تبدیل می‌کند. گفته می‌شود که مورفولوژی این اسب ناهماهنگ است. سر این اسب دارای نیمرخ مستطیلی، مقعر (عربی معمولی)، با چشمی که گا‌ها کوچک است و استخوان گونه‌ای که باریک‌تر از گونه استخوان عربی است.

بدن این اسب باریک و سبک، قفسه سینه کم عمق و دمی به سمت پایین است. اندام‌های اسب باریک هستند و به سُم‌های سخت ختم می‌شوند. پوست این اسب ظریف است که با مو‌های ظریف و ابریشمی پوشیده شده است. یال و دم این نژاد کم‌پشت هستند، اما ظرافت دارند. پوشش این اسب می‌تواند به رنگ قرمز، قهوه‌ای مهر، شاه بلوطی یا خاکستری باشد و البته گا‌ها به ندرت رنگ سیاه نیز مشاهده شده است. 

دره‌شوری به مطیع بودن و سهولت آموزش معروف است و همچنین سریع و سرزنده است. کیفیت راه رفتن این اسب مشهور است. منظره کوهستانی اصلی دره‌شوری به ویژه ناهموار است که به این نژاد استقامت و توانایی خاصی بخشیده است. از قسمت پهلو فرم بدن اسب دره‌شوری نه مانند «اسب کرد» جمع و جور است و نه به اندازه «اسب ترکمن» کشیده است. تناسب بدن این نژاد، با گردن و دم بلندش، منظره‌ای باشکوه را خلق کرده است.

«امیر امان‌الله سترگ دره‌شوری» ویژگی‌های ظاهری این اسب را به این شکل توصیف می‌کند: این اسب گوش‌های بلندی دارد که شبیه خنجر خمیده است و آرواره و گونه گرد است. پیشانی استخوانی، صاف و پهن با چشمانی درشت. در بالای چشم‌ها ابرو‌های چروکیده به طرز محسوسی دیده می‌شوند. سوراخ‌های بینی گرد بزرگ و ماهیچه‌های لب این اسب قوی است. معمولا لب پایین کمی کوچکتر از لب بالایی است.

گردن اسب دره‌شوری دارای انحنای منحصر به فردی است که به «گردن شمشیری» معروف است. نقطه اتصال بین سر و گردن درست زیر گلو ظریف و بدون چین و چروک پوست است و ارتباط بین سر و گردن بسیار قوی است. اسب دارای سینه پهن است و ساعد‌ها در نقطه اتصال به سینه به خوبی از یکدیگر جدا می‌شوند. ساق و سم این اسب‌ها نه به لطافت اسب‌های عربی است و نه به اندازه اسب‌های کرد خشن و بزرگ است. پاستر‌ها هم معمولا طولانی نیستند. طول و موقعیت ران عقب اسب دره شوری بسیار مهم است و توانایی حرکت اسب را به شدت تحت تاثیر قرار می‌دهد. ربع عقبی و باسن اسب دره‌شوری حتی از کنار با شکافی زاویه‌دار در منحنی زیر نقطه اتصال دم و بدن به نظر می‌رسد، در حالی که از عقب پر و عضلانی است. این نژاد اسب در هنگام حرکت سر و دم خود را بالا نگه می‌دارد.

ویلیام داگلاس درباره اسب دره‌شوری می‌نویسد: «گا‌ها دیده می‌شد که اسبی در زمین‌های سخت و ناهموار و صخره‌ای سقوط می‌کرد، اما هرگز آسیب نمی‌دید». 

کاربرد اسب دره‌شوری

پایگاه داده DAD - IS کاربرد اصلی آن را به عنوان یک اسب مخصوص حمل و نقل نشان می‌دهد. طبق گفته «هلنا خولوآ» محقق اسب‌شناسی و نویسنده کتاب «اسب‌ها»، اسب دره‌شوری عمدتاً به عنوان اسب سوارکاری استفاده می‌شود. با این حال، یک سند دامپزشکی در ترکیه نشان می‌دهد که این اسب عمدتا برای کار‌های حمل و نقل استفاده می‌شده است. 

زیستگاه

دره‌شوری در فهرست نژاد‌های اسب ایران قرار دارد و DAD-IS آن را در زمره نژاد‌های محلی ایرانی طبقه بندی می‌کند. دره شوری در واقع یک نژاد بومی ایرانی است و مختص استان فارس، شمال شیراز و جنوب ایران است. این اسب همچنین فقط در ایران زندگی می‌کند و در خارج از مرز‌های کشور مادری خود یافت نمی‌شود.