آذر؛ اسب سفید محبوب محمدرضا پهلوی که بعد از انقلاب به شکل عجیبی ناپدید شد

راز بقا: در میان روایت‌های پرشمار از دربار پهلوی، نام یک اسب بیش از دیگران به حافظه عمومی راه یافته است: «آذر»، اسب سفید محمدرضا پهلوی. درباره این حیوان و سرنوشتش، روایت‌های متعددی در دست است؛ برخی از جنس خاطره‌های نزدیکان دربار و برخی دیگر محصول بازگویی‌های رسانه‌ای که در گذر زمان شکل افسانه به خود گرفته‌اند.

به گزارش راز بقا، آنچه مسلم است، «آذر» تنها یک اسب سلطنتی نبود، بلکه به نماد دربار و بخشی از تصویر تشریفاتی دربار بدل شد. 

ورود «آذر» به کاخ‌های سلطنتی

به گزارش راز بقا، نام «آذر» در روایت‌های عمومی معاصر به‌عنوان اسب محبوب یا اختصاصی محمدرضا پهلوی آمده است. با این‌همه، در منابع مرجع کلاسیکِ مربوط به دربار پهلوی (خاطرات رسمی منتشرشده، فهرست‌برداری‌های آرشیوی علنی، یا تک‌نگاری‌های دانشگاهی درباره تشریفات دربار) شرح مستقلی از این اسب به چشم نمی‌خورد. برجستگی «آذر» بیشتر محصول روایت‌های پس از انقلاب ۱۳۵۷ و بازتولید رسانه‌ای آنهاست؛ روایت‌هایی که گاه با یکدیگر تعارض دارند. 

اطلاعات مستند درباره چگونگی ورود «آذر» به اصطبل‌های سلطنتی روشن نیست. منابع رسمی و آرشیویِ شناخته‌شده سکوت کرده‌اند و تنها روایت‌های شفاهی از حضور اسب در مجموعه سعدآباد به جا مانده است. گفته می‌شود «آذر» از نژاد اصیل ایرانی بوده و رنگ سفید درخشانش او را از دیگر اسب‌ها متمایز می‌کرد. 

با این حال، هنوز هیچ سند قطعی درباره نژاد دقیق او منتشر نشده و حدس‌ها بیشتر میان ترکمن (آخال‌تکه) و عربی در نوسان است. حضور چنین اسبی در کاخ، با توجه به علاقه محمدرضا شاه به سوارکاری، کاملاً طبیعی بود و در مراسم رسمی نیز گاه او را سوار بر اسب سفید دیده‌اند. 

پاره‌ای از گزارش‌های رسانه‌ای، «آذر» را اسبی «سفید» توصیف کرده‌اند؛ اما در این گزارش‌ها منبع نخستین این توصیف معرفی نشده است. درباره نژاد نیز، هرچند در ایران نژاد‌های معتبری، چون ترکمن / آخال‌تِکه، اسبان عربی ایرانی و گونه‌های «اسب فلات ایران» رایج بوده‌اند، اما هیچ منبع دست‌اول قابل ارجاع که نژاد «آذر» را معین کند منتشر نشده است.

 بنابراین، انتساب قطعی «آذر» به نژاد خاص - مثلاً ترکمن یا عربی - در حال حاضر مبتنی بر حدس و قیاس زمینه‌ای است و نه سند. 

سرنوشت نامعلوم؛ روایت خلخالی یا مرگ طبیعی؟

به گزارش راز بقا، شهرت «آذر» بیش از هر چیز مدیون ابهام و جدل درباره مرگ اوست. یک روایت که در رسانه‌های برون‌مرزی بازتاب یافته، مدعی است صادق خلخالی - حاکم شرع نخستین ماه‌های انقلاب - اسب شاه را به شکلی خشونت‌بار کشت؛ روایتی که از جزئیاتی تکان‌دهنده سخن می‌گوید، اما هیچ سند آرشیوی یا شاهد عینی معتبر برایش معرفی نشده است. 

برای مطالعه بیشتر بخوانید:

اسب نانیوس؛ اسب نظامی با گردنی بلند که رضاشاه عاشق آن بود و ۵۰۰ رأس از آن را برای ارتش خرید

اسب نَسایی یا اژد‌های گیاهخوار؛ زیباترین اسب تاریخ که هخامنشیان آن را پرورش دادند و ۱۰ سال پیش منقرض شد

در مقابل، «مژگان خورشیدافشار»، مدیر پیشین کاخ‌های سلطنتی، در گفت‌و‌گو‌های عمومی تأکید کرده که «آذر» سال‌ها بعد، در اوایل دهه ۱۳۶۰، هنگام انتقال از مینودشت به محل فیلم‌برداری سریال «سربداران» تلف شد. این روایت بعد‌ها در رسانه‌های داخلی هم بازتاب یافت و روایت خلخالی را تکذیب کرد. بدین ترتیب، سرنوشت «آذر» در مرز میان داستان‌واره‌های رسانه‌ای و شهادت‌های نزدیکان دربار باقی مانده است.

همچنین تصویری از صادق خلخالی سوار بر اسب نیز در فضای مجازی ایران منتشر شده است. ماجرای این تصویر این است که در دهه شصت در جریان بازداشت معتادان و انتقال آنها به زندان قزل حصار خلخالی به هنگام بازدید از روند درمان زندانیان سوار بر اسب شد و در همان حال به سئوالات خبرنگار حاضر در این مرکز پاسخ داد و هیچ آسیبی به اسب نرساند. 

اسبی در حافظه تاریخ

به گزارش راز بقا، بیشترین شهرت «آذر» مرهون جدلی است که درباره سرنوشت او پس از انقلاب ۱۳۵۷ شکل گرفته است. یک روایت بازنشرشده در رسانه‌های فارسی‌زبان برون‌مرزی مدعی است «آذر» به دست صادق خلخالی (حاکم شرع نخستین ماه‌های پس از انقلاب) به‌طرزی خشونت‌بار کشته شده است؛ ادعایی که با جزئیاتی تکان‌دهنده (شکستن دست‌وپا، کور کردن و شلیک) بازگو می‌شود، اما به منبع دست‌اول ارجاع نمی‌دهد. 

در برابر این روایت، یک خط روایی مبتنی بر اظهارات یک مدیر پیشین کاخ‌های سلطنتی (مژگان خورشیدافشار) قرار دارد که در گفت‌و‌گو‌های ویدئویی منتشرشده می‌گوید «آذر» سال‌ها بعد، در اوایل دهه ۱۳۶۰ و در جریان انتقال به محل فیلم‌برداریِ سریال «سربداران»، بر اثر عارضه (تلف شدن در حین جابه‌جایی) از بین رفت و اساساً ربطی به روایت «کشته‌شدن به دست خلخالی» ندارد. 

علاوه بر این، گزارش‌های رسانه‌ای داخلی نیز در سال‌های اخیر همین خط تکذیب را بازنشر کرده‌اند. باید تأکید کرد که هیچ‌یک از دو سوی ماجرا (مرگ خشونت‌بار یا مرگ طبیعی) تا کنون با سند بایگانی‌شده مستقل (مثلاً گزارش دامپزشکی، صورت‌جلسه اداری، یا عکس تاریخ‌دار با مرجع آرشیوی) پشتیبانی نشده‌اند؛ بااین‌حال، روایت «مرگ در انتقال» به‌سبب انتساب به شاهد مطلع محیط کاخ و نبود مدرک اولیه برای ادعای منتسب به خلخالی، از منظر روش‌شناسی تاریخ شفاهی قابل‌قبول‌تر به نظر می‌رسد. 

به گزارش راز بقا، چه روایت کشتن خشونت‌بار این اسب درست باشد و چه مرگ طبیعی در جریان انتقال و جابجایی، «آذر» امروز بیشتر از آنکه به‌عنوان یک اسب سلطنتی یاد شود، به بخشی از تاریخ بدل شده است.