چرا با وجود تشابه زياد خر با چهارپایان حلال، خوردن گوشت خر و قاطر مكروه است؟ گوشت کدام نوع خر در اسلام حلال است؟

راز بقا: گوشت حیوانات اهلی از دیرباز بخشی از رژیم غذایی انسان‌ها بوده است، اما همه گوشت‌ها از نظر فرهنگی، مذهبی و حتی علمی یکسان تلقی نمی‌شوند. یکی از موارد بحث‌برانگیز در این زمینه، گوشت خر و قاطر است. 

به گزارش راز بقا، این دو حیوان در بسیاری از جوامع به عنوان وسیله حمل‌ونقل، کار کشاورزی یا باربری استفاده می‌شوند، اما موضوع مصرف گوشت آنها، بسته به دیدگاه شرعی، عرفی و علمی، تفاوت‌های قابل‌توجهی دارد. در این مطلب به بررسی جنبه‌های علمی، فقهی، فرهنگی و بین‌المللی مصرف گوشت خر و قاطر می‌پردازیم. 

ارزش غذایی و دیدگاه علمی درباره گوشت خر و قاطر

به گزارش راز بقا، از نظر علمی، گوشت خر و قاطر از لحاظ ساختار پروتئینی، شباهت زیادی به گوشت اسب دارد و دارای پروتئین کامل، ویتامین‌های گروه B آهن و روی است. این گوشت از نظر چربی معمولاً کم‌چرب‌تر از گوشت گاو است و به همین دلیل از دیدگاه تغذیه‌ای، می‌تواند برای افرادی که به دنبال گوشت کم‌چرب هستند، مناسب باشد. 

با این حال، چند نکته علمی مهم وجود دارد: 

بو و طعم خاص: گوشت خر، به‌ویژه حیوانات مسن، بوی تند و مزه نسبتاً ناخوشایندی دارد که برای بسیاری از مصرف‌کنندگان نامطلوب است.

ریسک بیماری‌ها: اگر حیوان به‌درستی تحت نظارت دامپزشکی ذبح و فرآوری نشود، احتمال انتقال بیماری‌های مشترک انسان و دام (مانند مشمشه یا بعضی انگل‌ها) وجود دارد. 

باور‌های فرهنگی: حتی در مناطقی که خوردن گوشت خر مجاز است، مصرف آن معمولاً محدود به شرایط خاص یا کمبود منابع غذایی بوده است. 

علت حرمت یا کراهت گوشت خر و قاطر در ایران 

به گزارش راز بقا، در فقه اسلامی، میان گوشت خر اهلی، خر وحشی و قاطر تفاوت قائل شده‌اند: 

خر اهلی: بر اساس فقه شیعه و اهل سنت، خوردن گوشت خر اهلی یا حرام است یا مکروه. بیشتر علمای شیعه خوردن گوشت خر اهلی را مکروه می‌دانند. دلیل این حکم به روایات معتبر بازمی‌گردد. در منابع اسلامی آمده که پیامبر اسلام (ص) در جریان غزوه خیبر، خوردن گوشت خر اهلی را ممنوع کردند. علت دقیق حرمت به‌طور مستقیم در متون ذکر نشده، اما برخی مفسران گفته‌اند ممکن است این حکم به دلایل بهداشتی یا به‌منظور حفظ حیوانات باربر بوده باشد. 

خر وحشی (گورخر آسیایی): گوشت آن در فقه شیعه حلال است. 

قاطر: اگر قاطر از آمیزش اسب حلال‌گوشت و خر وحشی متولد شده باشد، حکم گوشت آن حلال است؛ اما اگر از خر اهلی و اسب اهلی به‌وجود آمده باشد، گوشتش حرام است. 

به گزارش راز بقا، در ایران، به دلیل حرمت شرعی یا کراهت گوشت خر اهلی و قاطر (در بیشتر موارد)، ذبح و عرضه آن برای مصرف انسانی ممنوع است. البته مواردی از تخلف و فروش مخفیانه این گوشت‌ها به‌جای گوشت گوساله یا اسب در برخی گزارش‌های خبری دیده شده است، که تخلف آشکار شرعی و قانونی محسوب می‌شود و نظام قضایی ایران با این گونه افراد برخورد قاطع می‌کنند. همچنین باید گفت که در فرهنگ و ذائقه مردم ایران گوشت خر تداعی ذهنی خوبی ندارد و به همین دلیل در فرهنگ ایرانی ابدا جایگاهی ندارد. 

البته باید به این موضوع نیز اشاره کرد که برخی از محصولاتی که از پرورش خر و قاطر به دست می‌آید در ایران مصرف می‌شود از جمله می‌توان به پنیری اشاره کرد که از شیر الاغ به دست می‌آید و با قیمت‌های گزاف در بازار عرضه می‌شود. 

وضعیت مصرف گوشت خر و قاطر در کشور‌های غربی

به گزارش راز بقا، در کشور‌های غربی، نگاه به این موضوع کاملاً متفاوت است و بیشتر بر پایه سلامت و فرهنگ غذایی است تا احکام مذهبی. 

به عنوان مثال در ایتالیا، اسپانیا و فرانسه، گوشت خر و قاطر در برخی «مناطق سنتی» به عنوان یک غذای خاص سرو می‌شود و حتی محصولات فرآوری‌شده مانند سوسیس یا کالباس از گوشت خر تولید می‌کنند. همچنین در بلژیک و سوئیس، گوشت اسب و خر در فروشگاه‌ها یافت می‌شود و مصرف آن غیرقانونی نیست. 

در ایالات متحده، بریتانیا و استرالیا، خوردن گوشت خر یا قاطر قانونی است، اما به دلیل باور‌های فرهنگی و جایگاه این حیوانات در ذهن مردم، تقریباً مصرفی ندارد. این موضوع دقیقا شبیه به فرهنگ مردم ایران است که اساسا گوشت خر جایگاهی در ذائقه غذایی آنها ندارد. 

در این کشورها، معیار اصلی بهداشت، کیفیت گوشت و رضایت مشتری است و نه حکم شرعی. در نتیجه، اگر گوشت از نظر دامپزشکی سالم باشد، فروش آن بلامانع است. 

حکم خوردن گوشت خر در کشور‌های عربی 

به گزارش راز بقا، در کشور‌های عربی که اکثریت جمعیت آنها مسلمان هستند، حکم خوردن گوشت خر اهلی و قاطر به‌طور کلی بر اساس فقه اسلامی «حرام» است. دلیل این حکم به روایات معتبر پیامبر اسلام بازمی‌گردد که به صراحت از مصرف گوشت خر اهلی نهی کرده‌اند.

بیشتر علمای شیعه و اهل‌سنت معتقدند که قاطر نیز به دلیل حاصل شدن از آمیزش اسب و خر، همان حکم خر اهلی را دارد و مصرف گوشت آن جایز نیست. افزون بر این، برخی منابع فقهی به مسائل بهداشتی و احتمال انتقال بیماری‌ها نیز اشاره کرده‌اند که این حکم را تقویت می‌کند.

با این حال، استثنایی در این زمینه وجود دارد و آن خر وحشی (حمار وحشی) است که از نظر بسیاری از علما حلال محسوب می‌شود، چرا که ماهیت و زیستگاه متفاوتی دارد و در روایات نیز از آن نهی نشده است. 

در کشور‌های عربی با نظام‌های سکولار یا اقلیت‌های غیرمسلمان، ممکن است از نظر قانونی مصرف این گوشت‌ها بلامانع باشد، اما از نظر فرهنگی و عرفی، این کار به ندرت انجام می‌شود و معمولاً با واکنش منفی جامعه مواجه است. حتی در مناطقی که محدودیت قانونی وجود ندارد، تمایل مردم به مصرف گوشت خر یا قاطر بسیار کم است و بیشتر جنبه اضطراری یا خاص دارد تا استفاده روزمره.

مقایسه علمی و فرهنگی دیدگاه‌ها

اگر بخواهیم به‌طور خلاصه مقایسه کنیم: 

از نظر علمی: گوشت خر و قاطر قابل‌خوردن است و مواد مغذی لازم را دارد، اما به دلیل بو، طعم خاص و احتمال بیماری‌های خاص، نیازمند نظارت بهداشتی شدید است. 

از نظر شرعی در ایران و کشور‌های اسلامی: گوشت خر اهلی و قاطر (در بیشتر موارد) حرام یا مکروه است و مصرف آن تخلف محسوب می‌شود. در فقه شیعه بیشیتر علما خوردن گوشت خر مکروه است یعنی حرام مطلق نیست، اما خوردن آن به دلایل عموما بهداشتی کراهت دارد. 

از نظر فرهنگی در غرب: در برخی کشور‌ها عادی و حتی بخشی از آشپزی محلی است، در برخی دیگر تابو یا ناپسند تلقی می‌شود. 

به گزارش راز بقا، اختلاف اصلی در این موضوع، ریشه در باور‌ها و احکام مذهبی دارد، نه در قابلیت خوردن از دیدگاه علمی. در ایران و دیگر جوامع اسلامی، حتی اگر گوشت خر از نظر پزشکی سالم باشد، باز هم به دلیل حرمت شرعی، خوردنش جایز نیست. 

مذاهب اسلامی (جز مالکیه) خوردن گوشت حیوانات درنده مانند شیر، پلنگ و گربه را حرام می‌دانند، ولی مالکیه آنها را مکروه می‌شمرند. 

اما گوشت الاغ (حمار اهلی برخلاف حمار وحشی) و قاطر به نظر بیشتر اهل سنت حرام است، ولی به نظر امامیه و برخی از مالکیه مکروه است. ولی گوشت اسب را همه حلال می‌دانند اگرچه مکروه است. خرگوش را اهل سنت حلال و امامیه حرام می‌دانند. 

از دید برخی از از علمای شیعه خوردن گوشت خر اهلی حرام نیست و تنها آن را مکروه می‌دانند. به این معنا که مصرف آن از دیدگاه فقهی منع مطلق ندارد، اما از آن به عنوان گزینه‌ای پسندیده یاد نمی‌شود. در مقابل، مصرف گوشت خر وحشی مانند گورخر حلال است و مانعی شرعی برای آن وجود ندارد.

در مقابل، در جوامع غربی که دین یا فرهنگ خاصی در این باره محدودیت ایجاد نکرده، تنها عامل محدودکننده، ذائقه و فرهنگ غذایی مردم است.