مکائوی اسپیکس؛ پرنده‌ای با رنگ آبی منحصربه‌فرد که از مرگ و نابودی همیشگی جان به در برد

راز بقا: مکائوی اسپیکس که با نام علمی Cyanopsitta spixii شناخته می‌شود و در انگلیسی به آن Spix’s macaw یا Little Blue Macaw می‌گویند، یکی از نادرترین و زیباترین پرندگان جهان است. این پرنده‌ی آبی خیره‌کننده با پر‌های درخشان و شخصیت دوست‌داشتنی‌اش، به نمادی جهانی از امید و حفاظت از گونه‌ها تبدیل شده است. زمانی تصور می‌شد این گونه در طبیعت منقرض شده، اما داستانش ترکیبی از تراژدی، تلاش و نجات دوباره‌ی طبیعت است.

طبقه‌بندی و ویژگی‌های ظاهری

به گزارش راز بقا، مکائوی اسپیکس از خانواده‌ی Psittacidae یا همان خانواده‌ی طوطیان است. نام علمی آن، از ترکیب واژه‌های یونانی و لاتین گرفته شده و به معنی «مکائوی آبی اسپیکس» است؛ در واقع این نام به افتخار طبیعت‌شناس آلمانی یوهان باپتیست فون اسپیکس گذاشته شد که نخستین‌بار این گونه را در سال ۱۸۱۹ توصیف کرد.

این گونه نسبتاً کوچک‌ترین نوع در میان ماکائوهاست و حدود ۵۵ تا ۶۰ سانتی‌متر طول (به همراه دم بلندش) و ۳۰۰ تا ۴۰۰ گرم وزن دارد. پر‌های آن طیفی از آبی آسمانی روشن تا آبی کبود تیره است. صورت خاکستری مایل به آبی و منقار سیاه و ظریفش به آن ظاهری آرام و نجیب می‌دهد.

نر و ماده تقریباً ظاهری یکسان دارند، هرچند نر‌ها کمی بزرگ‌ترند. صدای این مکائو آرام و خش‌دار است و زمانی صدای آشنای دشت‌های خشک شمال شرقی برزیل به شمار می‌رفت.

زیستگاه طبیعی

زیستگاه اصلی مکائوی اسپیکس منطقه‌ای کوچک در شمال شرق برزیل و در محدوده‌ی زیست‌بوم نیمه‌خشک کائاتینگا (Caatinga) بود؛ جایی با درختان تیغ‌دار، بوته‌های خشک و بارندگی فصلی. در دل این طبیعت خشن، درختی به نام کارایبیرا (Tabebuia aurea) برای بقا و زادآوری این پرنده حیاتی بود.

به گزارش راز بقا مکائو‌ها در حفره‌های طبیعی این درخت آشیانه می‌ساختند و از میوه‌ها و دانه‌های آن تغذیه می‌کردند. اما با گسترش کشاورزی و قطع درختان، این درختان ناپدید شدند و به دنبال آن، محیط زندگی مکائوی اسپیکس نیز از بین رفت.

تغذیه و رفتار

این مکائو بیشتر از دانه‌ها و میوه‌های بومی منطقه تغذیه می‌کند و با منقار قدرتمندش به‌راحتی سخت‌ترین پوسته‌ها را می‌شکند. در اسارت، رژیم غذایی آن شامل مغزها، میوه‌های خشک و پلت‌های مخصوص مکائو است تا نیاز‌های طبیعی‌اش تأمین شود.

در طبیعت معمولاً به‌صورت جفت یا گروه‌های کوچک خانوادگی دیده می‌شد و پرنده‌ای تک‌همسر است که پیوندی مادام‌العمر با جفت خود برقرار می‌کند. جفت‌ها در دوران معاشقه پر‌های یکدیگر را نوازش می‌کنند و با پرواز هماهنگ عشق خود را نمایش می‌دهند.

دلایل کاهش جمعیت و انقراض در طبیعت

داستان Cyanopsitta spixii تلخ و هشداردهنده است. جمعیت این گونه در سده‌ی بیستم به دلایل زیر به‌شدت کاهش یافت:

تخریب زیستگاه به‌دلیل قطع درختان و تبدیل جنگل‌ها به زمین‌های کشاورزی

قاچاق غیرقانونی پرندگان برای تجارت حیوانات زینتی

جمعیت اندک و تنوع ژنتیکی پایین که باعث آسیب‌پذیری در برابر بیماری و تغییرات محیطی شد

در سال ۲۰۰۰ میلادی، آخرین مکائوی اسپیکس وحشی یک نر تنها ناپدید شد و به‌طور رسمی انقراض در طبیعت اعلام گردید. در آن زمان کمتر از ۶۰ فرد در اسارت در سراسر جهان باقی مانده بود.

آغاز برنامه‌های حفاظت

به گزارش راز بقا نابودی مکائوی اسپیکس موجی از همکاری‌های بین‌المللی در زمینه‌ی حفاظت از گونه‌ها را آغاز کرد. نهادهایی، چون Al Wabra Wildlife Preservation در قطر، سازمان ACTP در آلمان و دولت برزیل طرحی جهانی برای تکثیر و بازگرداندن گونه به طبیعت ایجاد کردند.

اهداف اصلی شامل موارد زیر بود:

افزایش جمعیت در اسارت

حفظ تنوع ژنتیکی

آموزش و رهاسازی در زیستگاه بازسازی‌شده

این پروژه‌ها شامل تبادل پرندگان بین مراکز پرورش، ثبت ژنتیکی و آموزش مهارت‌های بقا به جوجه‌های جوان بود.

موفقیت در تکثیر و مدیریت ژنتیکی

تکثیر مکائوی اسپیکس کار ساده‌ای نبود؛ زیرا این پرندگان برای جفت‌گیری به پیوند عاطفی قوی و محیطی بسیار خاص نیاز دارند. با این حال، به‌مرور با استفاده از روش‌های علمی و رفتارشناسی دقیق، تکثیر موفقیت‌آمیز آغاز شد.

تا اواخر دهه‌ی ۲۰۱۰، جمعیت جهانی این مکائو به بیش از ۱۵۰ فرد رسید. برای کاهش خطر هم‌خونی، تمام توله‌ها تحت نظارت ژنتیکی قرار گرفتند. زیستگاه‌های مصنوعی مشابه کائاتینگا ساخته شد تا مکائو‌ها یاد بگیرند چگونه پرواز کنند، غذا بیابند و از شکارچیان بگریزند.

بازگشت تاریخی به طبیعت

در ژوئن ۲۰۲۲، رویدادی تاریخی رخ داد: هشت مکائوی اسپیکس پس از بیش از دو دهه به طبیعت بازگردانده شدند. این پرندگان در منطقه‌ی کائاتینگا، نزدیکی کوراسا در ایالت باهیا رهاسازی شدند.

آنها به ردیاب GPS مجهز بودند تا وضعیتشان بررسی شود. برخی از آنها به‌خوبی با محیط سازگار شدند و توانستند به‌صورت مستقل تغذیه کنند. هرچند تعدادی از آنها دوام نیاوردند، اما همین تلاش‌ها نشانه‌ای از بازگشت امید به آسمان‌های برزیل بود.

به گزارش راز بقا تا امروز بیش از ۳۰ مکائوی اسپیکس در چند مرحله آزاد شده‌اند و هر سال گروه‌های جدیدی آماده‌ی رهاسازی می‌شوند. همچنین، برنامه‌های آموزشی محلی برای جلوگیری از شکار و تخریب زیستگاه در حال اجراست.

نقش بوم‌شناختی

مکائوی اسپیکس نقشی فراتر از زیبایی دارد. این پرنده پراکننده‌ی دانه‌های گیاهان بومی است و به بازسازی طبیعی جنگل کمک می‌کند. وابستگی شدید آن به درخت کارایبیرا نیز نشان می‌دهد که حفاظت از یک گونه در واقع حفاظت از کل اکوسیستم است؛ بنابراین نجات Cyanopsitta spixii یعنی نجات زیست‌بوم خشک و شکننده‌ی کائاتینگا.

برای مطالعه بیش‌تر بخوانید:

شاه‌طوطی اسکندر؛ طوطی محبوب اسکندر که با طوطی‌های فراری محمدرضا پهلوی جفت‌گیری کرد و در ایران تکثیر شد

طوطی سینه صورتی؛ طوطی استرالیایی که به «شوخ و احمق» معروف است و عاشق بازی‌های آکروباتیک است

مرغ عشق آمریکایی؛ مرغ عشقی فعال، شلوغ و پر سر و صدا که عاشق بازی‌های معمایی است و می‌تواند حرف بزند

نماد جهانی امید

ماجرای این مکائو پس از نمایش در فیلم انیمیشن معروف Rio در سراسر جهان شناخته شد. هرچند داستان فیلم تخیلی بود، اما توانست توجه جهانیان را به خطر قاچاق پرندگان و نابودی گونه‌ها جلب کند.

امروز، مکائوی اسپیکس به عنوان نماد موفقیت در حفاظت از گونه‌ها شناخته می‌شود؛ گواهی زنده بر اینکه با علم، همکاری و عشق به طبیعت می‌توان حتی نابودی را هم معکوس کرد.

آینده‌ی مکائوی اسپیکس

هرچند مسیر بازگشت کامل این گونه طولانی است، اما اهداف آینده مشخص‌اند:

ایجاد جمعیت پایدار در طبیعت

ادامه‌ی پروژه‌های احیای زیستگاه در کائاتینگا

حفظ جمعیت ذخیره در اسارت

تقویت قوانین مقابله با قاچاق حیوانات

با ادامه‌ی این تلاش‌ها، امید آن می‌رود که در آینده‌ی نزدیک، آسمان‌های برزیل دوباره با پرواز دسته‌های آبی مکائوی اسپیکس زینت یابد.

داستان Cyanopsitta spixii داستان بازگشت از نابودی است؛ یادآوری این حقیقت که انقراض همیشه پایان نیست. این مکائوی کوچک آبی نماد پایداری و ایمان انسان به قدرت ترمیم طبیعت است. شاید روزی دوباره صدای بال‌های آبی مکائوی اسپیکس در میان درختان خشک کائاتینگا طنین‌انداز شود نشانه‌ای از پیروزی زندگی بر نابودی.