جَغ یا شیشَم؛ درختی با چوب بسیار خوشبو که در سیستان و بلوچستان رشد می‌کند و ریشه‌اش در جستجوی آب تا ۳۰ متر زمین را می‌شکافد!

راز بقا: جَگ یا جَغ که با نام‌های «شیشَم» یا و «ساسَم» نیز شناخته می‌شود، درختی سخت‌جان، سریع‌الرشد و برگریز از نیمه‌جنوب آسیا است که در استان سیستان و بلوچستان نیز رشد می‌کند. این گونه در رشته‌کوه‌های زیرهیمالیایی، کنار رودخانه‌ها و در مناطق گرمسیری معتدل رشد می‌کند. 

به گزارش راز بقا، جگ یا جغ با چوبی بسیار باارزش، کاربرد‌های متعدد و ظرفیت بالای کشت، به یکی از گونه‌های اصلی جنگلداری و صنایع چوب در هند، پاکستان و کشور‌های همجوار تبدیل شده است. 

ویژگی‌های زیستی، زیستگاه و فرآیند رشد

به گزارش راز بقا، درخت جگ یا جغ معمولاً به ارتفاع حدود ۲۰ تا ۲۵ متر می‌رسد و قطر تنه آن در حالت بالغ می‌تواند تا ۲ تا ۳ متر باشد. برگ‌های آن مرکّب، چرمی و به طور معمول حدود ۱۵ سانتی‌متر طول دارند. گل‌های آن عمدتاً سفید تا صورتی کم‌رنگ، خوش‌بو و به‌صورت خوشه‌ای ظاهر می‌شوند. 

زیستگاه اصلی این گونه، سواحل رودخانه‌ای، خاک‌های آبرفتی و مناطق کم‌آب در زیر رشته‌کوه‌های هیمالیا از افغانستان تا ناحیه بیهار در هندوستان است؛ همچنین تا ارتفاع حدود ۱۴۰۰ متر نیز دیده شده است. این درخت در خاک‌هایی از شن تا خاک‌های غنی آبرفتی و حتی خاک‌های کمی شور رشد می‌کند. 

نکته مهم این است که جگ یا شیشام توانایی مقاومت در برابر خشکی‌های چندماهه و تغییرات دمایی زیاد را دارد، که آن را به گزینه‌ای مناسب برای کاشت در مناطق باز تبدیل کرده است.

کاربرد‌ها و ارزش اقتصادی

به گزارش راز بقا، چوب درخت شیشَم یا جگ از نظر اقتصادی بسیار مهم است. در بازار چوب‌ها، مخصوصاً در هند، پس از چوب سِک (teak) یکی از پرکاربردترین گونه‌ها به‌شمار می‌آید. رنگ بخش قلبی چوب طلایی تا قهوه‌ای تیره است و بخش پوستی یا همان چوب اولیه رنگ روشن‌تری دارد و از آن برای ساخت مبلمان، کابینت، روکش، الوار پل‌ها و همچنین قطعات صنعتی و وسایل دستی استفاده می‌شود. 

چوب این درخت دارای چگالی بالا (حدود ۷۷۰ کیلوگرم بر متر مکعب) و سختی قابل توجه است؛ برای مثال سختی جانکا آن حدود ۱۶۶۰ پوند‌فورس گزارش شده که نشان می‌دهد کار کردن با آن نیازمند مهارت است، اما پس از پرداخت، جلوه زیبایی دارد. 

برای مطالعه بیشتر بخوانید:

مقدس‌ترین درختان ایران را بشناسید؛ از سرو جاودانه و نخل زنده تا انجیر اسرارآمیز!

درخت عروس دریایی؛ کمیاب‌ترین درخت جهان با میوه‌هایی شبیه عروس‌های دریایی که دیگر تکثیر نمی‌شود

به علاوه، در برخی کشور‌ها درخت شیشَم برای ایجاد سایه در خیابان‌ها، جنگل‌کاری حاشیه کانال‌ها و پوشش فضای سبز استفاده شده است و به عنوان گونه چندمنظوره شناخته می‌شود. 

وضعیت حفاظتی، چالش‌ها و مدیریت

به گزارش راز بقا، از نظر فهرست قرمز سازمان بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN)، این گونه در وضعیت کمترین نگرانی (Least Concern) قرار دارد. اما این به معنای عدم وجود چالش نیست. در حوزه صادرات چوب‌های جنس Dalbergia، قوانین بین‌المللی مانند کنوانسیون CITES به دلیل استخراج زیاد و قاچاق چوب‌های ارزشمند، اعمال شده‌اند. 

در برخی مناطق، کاشت درخت شیشَم به‌عنوان گونه غیربومی نیز منجر به تکثیر شدید و تبدیل‌شدن به گونه مهاجم شده است؛ ریشه‌های سطحی و تولید پاجوش زیاد این درخت می‌تواند به مشکلاتی برای سازه‌ها و جاده‌ها منجر شود. از طرف دیگر، عوامل بیماری‌ها و آفات نیز در برخی مناطق کاشت‌شده تهدیدی هستند، اگرچه سرعت باززایی بالای گونه تا حدی جبران‌کننده این تهدید بوده است. 

عجیب‌ترین و شگفت‌انگیزترین ویژگی‌های درخت جگ یا جغ

درخت جگ یا شیشم علاوه بر کاربرد‌های اقتصادی‌اش، دارای ویژگی‌های عجیب و جذابی است که کمتر به آنها پرداخته شده‌اند. نخست اینکه این گونه ریشه‌های سطحی و بسیار پررشد دارد که گاهی تنها با یک قطعه ریشه یا پاجوش کوچک، درخت به‌سرعت رشد می‌کند. همچنین ریشه‌های این درخت بسیار تهاجمی هستند و در جستجوی آب ممکن است تا ۳۰ متر رشد کند. از این‌رو، کاشت درخت جگ در فضای شهری ممکن است به خطر آسیب به پیاده‌روها، کانال‌های آبی و زیرساخت‌ها بیانجامد.

دوم آنکه ترکیبات شیمیایی جالبی در چوب و پوست آن وجود دارد؛ مانند «دالبِرگی‌کرومن» (dalbergichromene) که در قلب چوب و پوست دیده می‌شود. این ترکیب‌ها علاوه بر ارزش دارویی احتمالی، باعث می‌شود چوب آن بوی متمایز و گاهی روغنی داشته باشد.

سوم، اگرچه به عنوان «چوب بلسان یا چوب خوشبوی شمال هند» (North Indian rosewood) شناخته می‌شود، اما بسیاری از کارشناسان چوب معتقدند که کیفیت آن با گونه‌های کلاسیک رز¬وود مثل Dalbergia latifolia یا سایر Dalbergia‌ها متفاوت است، و گاهی به‌عنوان گزینه اقتصادی‌تر از آنها استفاده می‌شود. این فاصله کیفیت و شهرت، به همراه رشد سریع درخت، فاصله جالبی بین نام تجاری و واقعیت فنی آن ایجاد کرده است.