شبگرد خال‌دم؛ شبگردی با استتار جادویی و معروف به «خواننده روح» و «پشه‌خوار» که حتی از فاصله چند سانتیمتری هم دیده نمی‌شود

راز بقا: شبگرد خال‌دم (spot-tailed nightjar) یکی از پرندگان شب‌زی خانواده‌ی Caprimulgidae است که به نام عمومی «شبگرد» یا «پشه‌خوار» (Goatsucker) نیز شناخته می‌شود. این پرنده‌ی مرموز در بیشتر مناطق آمریکای جنوبی از جمله برزیل، آرژانتین، بولیوی، پاراگوئه و بخش‌هایی از پرو زندگی می‌کند و معمولاً در دشت‌های باز، ساوانا‌ها و بوته‌زار‌ها دیده می‌شود. 

به گزارش راز بقا، رنگ‌آمیزی استتاری خارق‌العاده‌ی آن باعث می‌شود در میان برگ‌های خشک و خاک اطرافش کاملاً ناپدید شود. با اینکه گستره‌ی زیستی وسیعی دارد، اما به دلیل عادات شبانه و رفتار پنهان‌کارانه‌اش به ندرت در طبیعت دیده می‌شود. صدای وهم‌انگیز شبانه و پرواز بی‌صدا و سبک آن، شبگرد خال‌دم را به یکی از اسرارآمیزترین پرندگان شب در آمریکای جنوبی بدل کرده است. 

ویژگی‌های ظاهری شبگرد خال‌دم

به گزارش راز بقا، شبگرد خال‌دم پرنده‌ای میان‌جثه است که طول بدنش بین ۲۰ تا ۲۵ سانتی‌متر متغیر است. پر آن ترکیبی از رنگ‌های قهوه‌ای، خاکستری، سیاه و بژ است که در کنار هم استتاری بی‌نقص ایجاد می‌کنند. نر‌ها دارای لکه‌ی سفید مشخصی در نزدیکی دم هستند (وجه‌تسمیه‌ی نام پرنده نیز از همین‌جاست)، در حالی‌که ماده‌ها فاقد آن بوده و رنگ‌آمیزی مات‌تری دارند. 

هر دو جنس دارای منقار کوتاه، بال‌های بلند و چشمان بزرگی هستند که برای دید در شب تکامل یافته‌اند. دم خال‌دار آن، به‌ویژه هنگام باز شدن در نور، با لکه‌های سفید یا نخودی خود مشخص می‌شود و همین ویژگی به پرنده ظاهری منحصر‌به‌فرد در پرواز می‌دهد. 

در طول روز، شب‌پره به‌طور کامل بی‌حرکت بر روی زمین استراحت می‌کند و به رنگ محیط اطرافش درمی‌آید. نحوه‌ی قرارگیری افقی بدن و بی‌تحرکی مطلق آن سبب می‌شود تقریباً غیرقابل‌تشخیص از شاخه‌ها یا برگ‌های خشک اطراف باشد.

رفتار و بوم‌شناسی

به گزارش راز بقا، شبگرد خال‌دم عمدتاً در گرگ‌ومیش صبح یا شب فعالیت دارد. هنگام غروب از محل استراحت خود بیرون آمده و با پروازی نرم و بی‌صدا به شکار حشرات می‌پردازد. رژیم غذایی آن بیشتر شامل شب‌پره‌ها، سوسک‌ها و حشرات پرنده‌ی کوچک است. این پرنده با تکیه بر پرواز دقیق و دهان باز و پهن خود، طعمه را در هوا شکار می‌کند.

برای مطالعه بیشتر بخوانید:

سسک چیف‌چاف؛ پرنده‌ای کوچک و پرجنب‌وجوش با آواز «چیف-چاف» دلنشین که متفاوت‌ترین پرنده ایران است

طوطی خورشیدی؛ طوطی آوازخوان دُم قیفی که به لحاظ ظاهری و شخصیتی بسیار خشن است و موقع خواب از طناب آویزان می‌شود

دوره‌ی زادآوری آن معمولاً هم‌زمان با فصل بارندگی است. برخلاف بیشتر پرندگان، شب‌پره هیچ آشیانه‌ای نمی‌سازد؛ ماده تخم‌ها را مستقیماً روی زمین برهنه، معمولاً در خاک نرم یا میان برگ‌های خشک می‌گذارد. پدر و مادر به نوبت روی تخم‌ها می‌خوابند و با استفاده از رنگ بدن خود آنها را از دید شکارچیان پنهان می‌کنند. جوجه‌ها نیز با پوشش پر‌های خال‌دار از همان ابتدا در استتار مهارت دارند و تا زمانی که بالغ شوند، به ندرت حرکت می‌کنند.

صدای پرنده معمولاً به شکل آوای تکرارشونده و لرزانی مانند «ویپ - ریی» شنیده می‌شود که شب‌ها فضای اطراف را پر می‌کند. این صدا‌ها هم جنبه‌ی قلمروطلبانه دارند و هم برای جذب جفت استفاده می‌شوند.

پراکندگی و وضعیت حفاظتی

شبگرد خال‌دم در گستره‌ی وسیعی از آمریکای جنوبی از جمله برزیل، پاراگوئه، اروگوئه، بولیوی، شمال آرژانتین و بخش‌هایی از کلمبیا و پرو پراکنده است. به گزارش راز بقا، این گونه در زیستگاه‌های گوناگونی، چون ساوانا، چمن‌زار، کناره‌ی رودخانه‌ها و بوته‌زار‌های نیمه‌خشک زندگی می‌کند، به شرط آنکه فضا‌های باز برای شکار و مناطق سایه‌دار برای استراحت وجود داشته باشند.

بر اساس گزارش اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN)، وضعیت حفاظتی این گونه در حال حاضر «کمترین نگرانی» است. جمعیت آن پایدار است و سازگاری بالایش با محیط‌های مختلف به بقای آن کمک کرده است. با این حال، تخریب زیستگاه و استفاده از آفت‌کش‌ها می‌تواند با کاهش طعمه‌های حشره‌ای بر جمعیتش تأثیر بگذارد. همچنین، آلودگی نوری در مناطق شهری ممکن است رفتار‌های شبانه‌ی این پرنده را مختل کند. علاقه‌مندان پرنده‌نگری معمولاً برای مشاهده‌ی آن از نور قرمز ضعیف استفاده می‌کنند تا پرنده را نترسانند. 

عجیب‌ترین ویژگی‌های شَبگرد خال‌دم

به گزارش راز بقا، یکی از عجیب‌ترین ویژگی‌های این پرنده، قدرت استتار تقریباً ماورایی آن است. شب‌پره می‌تواند ساعت‌ها بی‌حرکت باقی بماند و با محیط در هم آمیخته شود. گزارش‌هایی وجود دارد که انسان‌ها تا فاصله‌ی چند سانتی‌متری از آن عبور کرده‌اند بدون آنکه متوجه حضورش شوند. ترکیب رنگ و بی‌حرکتی پرنده چنان خطای دیدی ایجاد می‌کند که گویی کاملاً ناپدید شده است. 

رفتار تولیدمثلی این پرنده نیز شگفت‌انگیز است. آشیانه‌ی آن صرفاً تکه‌ای زمین برهنه است، اما مکان دقیق با دقتی خیره‌کننده انتخاب می‌شود؛ جایی که سایه‌ها و رنگ‌ها به گونه‌ای هماهنگ باشند که تخم‌ها در آن نامرئی به نظر برسند. پژوهشگران مشاهده کرده‌اند که والدین گاهی تخم‌ها را چند سانتی‌متر جابه‌جا می‌کنند تا با تغییر زاویه‌ی نور، سایه‌ها همچنان با نقش تخم‌ها هم‌خوانی داشته باشد. 

ویژگی عجیب دیگر صدای نرهاست. نر شبگرد خال‌دم می‌تواند آوا‌های طولانی و مکانیکی شبیه به لرزش فلز یا سوت ممتد تولید کند که چندین دقیقه بدون وقفه ادامه می‌یابد. در شب‌های مهتابی، پرنده در حین پرواز‌های نمایشی درخشان و بالا و پایین رفتن در آسمان آواز می‌خواند. 

این رفتار در فرهنگ‌های محلی سبب پیدایش افسانه‌هایی شده که او را «خواننده‌ی روح» یا نشانه‌ی تغییر می‌دانند. برای پرنده‌ای کوچک و کم‌جثه، شبگرد خال‌دم یکی از رمزآمیزترین و در عین حال باشکوه‌ترین ساکنان شب در دشت‌های آمریکای جنوبی است.