سنگ‌چشم شاه آلبرت؛ پرنده‌ای شبیه شوالیه‌ها که منتقرض شده بود و اما دوباره در آفریقا پیدا شد و تنها یک عکس از آن وجود دارد!

راز بقا: سنگ‌چشم کلاه‌خودی تاج زرد (Yellow-Crested Helmetshrike) که البته به سنگ‌چشم شاه آلبرت معروف است یکی از اسرارآمیزترین و درخشان‌ترین پرندگان آوازخوان مرکز آفریقاست. این گونه که تنها در جنگل‌های انبوه و مرطوب شرق جمهوری دموکراتیک کنگو یافت می‌شود، به خاطر ظاهر کاریزماتیک و کمیاب بودنش شهرت دارد. 

به گزارش راز بقا، کاکل زرد درخشان، ودک‌های گوشتی اطراف صورت و رفتار اجتماعی پیچیده، این پرنده را به یکی از جالب‌ترین نمونه‌های تکامل در میان پرندگان تبدیل کرده است؛ گونه‌ای که امروز با تهدید‌های گسترده روبه‌روست. شناخت زیست‌شناسی و رفتار آن، درک ما را از یکی از ناشناخته‌ترین پرندگان آفریقا عمیق‌تر می‌کند. 

ظاهر و ویژگی‌های آناتومیک منحصر‌به‌فرد

به گزارش راز بقا، کمتر پرنده‌ای در آفریقا به اندازه سنگ‌چشم کلاه‌خودی تاج زرد، آرایش ظاهری چشمگیر دارد. بارزترین ویژگی آن کاکل زرد رو به جلویی است که همچون شعله‌ای از پیشانی‌اش بالا می‌رود. این کاکل در کنار پر‌های سیاه بدن و لکه‌های سفید روی بال، ظاهری نمایشی و خیره‌کننده خلق می‌کند. همچنین این پرنده دارای وُدک‌های نارنجی کوچک اطراف چشم است؛ ساختار‌های گوشتی که به عنوان نشانه‌های اجتماعی در گروه عمل می‌کنند.

اندازه‌ی این پرنده حدود ۲۰ تا ۲۲ سانتی‌متر است و منقار کوتاهش برای شکار حشرات و جمع‌آوری بی‌مهرگان از میان شاخ‌وبرگ طراحی شده است. اگرچه سر و صورتش رنگارنگ است، اما بدن تیره‌رنگ به او کمک می‌کند در لایه‌های سایه‌دار جنگل پنهان شود، و در عین حال کاکل روشنش برای ارتباط درون‌گروهی قابل استفاده بماند. نر و ماده تقریباً شبیه هستند، که این شباهت با سیستم تک‌همسری و مشارکت کامل والدین در ساخت لانه و مراقبت از جوجه‌ها هماهنگ است. 

رفتار و ساختار اجتماعی همیارانه

به گزارش راز بقا، سنگ‌چشم شاه آلبرت یا سنگ‌چشم کلاه‌خودی تاج زرد پرنده‌ای بسیار اجتماعی است و معمولاً در گروه‌های ۱۰ تا ۲۰ تایی حرکت می‌کند. اعضای گروه با صدا‌های تیز و پی‌درپی، هنگام گشت‌زنی در میان شاخ‌وبرگ‌های میانی و بالایی جنگل با هم ارتباط برقرار می‌کنند. حرکت گروه اغلب شبیه یک موج هماهنگ است؛ همه نزدیک هم می‌مانند، با سرعت زیاد از شاخه‌ای به شاخه‌ی دیگر می‌پرند و مدام در تماس صوتی‌اند. 

یکی از جالب‌ترین ویژگی‌های رفتاری آنها تولیدمثل همیارانه است. در هر گروه، فقط چند جفت ممکن است تولیدمثل کنند، اما تمام اعضا در مراقبت از جوجه‌ها مشارکت می‌کنند. کمک‌کنندگان در تغذیه، نگهبانی از لانه و دفاع از قلمرو نقش دارند. این شیوه‌ی اجتماعی کمیاب، احتمال بقای گروه را در جنگل‌های پرشکارچی و پیچیده افزایش می‌دهد. 

برای مطالعه بیشتر بخوانید:

قناری جیبوس؛ قناری اسپانیایی معروف به «مجسمه» با گردنی شبیه مار و بدنی خمیده که یکی از زیباترین قناری‌های فرم جهان است

طوطی گُلی؛ طوطی «نقاش طبیعت» با پر‌های رنگین کمانی که عاشق بازی، اکتشاف و ساختن رابطه دوستانه با صاحبش است

زیستگاه، وضعیت حفاظتی و تهدید‌ها

به گزارش راز بقا، این گونه فقط در منطقه شکاف آلبرتین (Albertine Rift region) یافت می‌شود؛ یکی از غنی‌ترین مناطق تنوع زیستی جهان. زیستگاه ترجیحی آن جنگل‌های مرطوب کوهستانی در ارتفاع ۹۰۰ تا ۲۰۰۰ متر است. اما همین منطقه تحت فشار شدید انسانی قرار دارد. جنگل‌زدایی، کشاورزی، تولید زغال و ناآرامی‌های انسانی بخش زیادی از زیستگاه طبیعی این پرنده را تخریب کرده‌اند.

به همین دلیل سنگ‌چشم شاه آلبرت در فهرست گونه‌های در معرض خطر قرار دارد. جمعیت آن رو به کاهش است و مشاهده آن بسیار نادر شده است. چالش‌های حفاظتی به خاطر دسترسی دشوار به جنگل‌ها و کمبود داده‌های علمی بیشتر می‌شود. با این حال، حفاظت از جنگل‌های شرق کنگو برای بقای این گونه حیاتی است. 

این پرنده علاوه بر ارزش ذاتی، شاخصی مهم برای سلامت اکوسیستم جنگل‌های منطقه است. ناپدید شدن آن به معنای بروز بحران جدی در محیط زیست خواهد بود. 

سنگ‌چشم شاه آلبرت که پیش‌تر در فهرست گونه‌های گمشده قرار داشت، در دسامبر ۲۰۲۳ توسط تیم زیست‌شناس «مایکل هاروی» طی یک اکتشاف شش‌هفته‌ای در رشته‌کوه‌های ایتومبوه دوباره کشف شد. آنها ۱۸ پرنده از این پرنده گریزان را در سه نقطه مشاهده کردند؛ یافته‌ای که نشان‌دهنده یک جمعیت احتمالاً سالم است. 

عجیب‌ترین ویژگی‌ها و فکت‌های سنگ‌چشم شاه آلبرت

سنگ‌چشم شاه آلبرت پرنده‌ای پر از رمز و راز است و بسیاری از ویژگی‌هایش هنوز ناشناخته مانده است. یکی از عجیب‌ترین خصوصیات آن کاکل زرد و عجیب آن است که مانند تاجی حساس به احساسات، در هنگام هیجان یا هشدار بالا می‌رود. 

ویژگی شگفت‌انگیز دیگر وُدک‌های نارنجی اطراف چشم است که هنگام تحریک اندکی متورم می‌شود و حالتی کاریکاتوری و اغراق‌شده به چهره‌اش می‌دهد. 

رفتار عجیب دیگری که مشاهده شده، حرکت موج‌مانند گروه است. گروه مانند یک موجود واحد عمل می‌کند و واکنش‌ها کاملاً هماهنگ و هم‌زمان است؛ هماهنگی‌ای که باعث شده برخی پژوهشگران قدیمی تصور کنند این پرنده از ارتعاشات بال‌ها برای ارتباط استفاده می‌کند. 

شاید عجیب‌ترین نکته این باشد که این پرنده به قدری نادر است که برخی جوامع محلی در گذشته آن را روح جنگل می‌دانستند، نه یک پرنده واقعی. امروز نیز بخش‌های زیادی از رفتار تولیدمثلی و الگو‌های قلمرویی آن ناشناخته است و همین، هاله‌ای اسطوره‌ای پیرامون یکی از خاص‌ترین پرندگان آفریقا ایجاد کرده است.