نبرد مرگ و بقا بین خارپشت ایرانی و افعی شاخ‌دار؛ چرا خارپشت دشمن مار است؟

راز بقا: ایران با تنوع زیستی چشمگیر خود، زیستگاه بسیاری از جانوران منحصر‌به‌فرد و بومی است. در میان این گونه‌ها، دو موجود کاملاً متفاوت از نظر شکل، رفتار و زیست‌شناسی جلب توجه می‌کنند: خارپشت ایرانی و افعی شاخ‌دار ایرانی. یکی نمادی از تدافع آرام و دیگری چهره‌ای از شکارگری مرگبار؛ این مقاله به بررسی و مقایسه این دو گونه از دیدگاه‌های گوناگون می‌پردازد.

معرفی گونه‌ها

به گزارش راز بقا، خارپشت ایرانی (نام علمی: Hemiechinus auritus) یکی از پستانداران کوچک و بومی ایران است که در مناطق بیابانی، کوهپایه‌ای و نیمه‌خشک زیست می‌کند. بدن آن از خار‌های تیز پوشیده شده که نقش مهمی در دفاع ایفا می‌کنند. این جانور شب‌گرد و همه‌چیزخوار است و با بینی تیز و حساس خود حشرات، کرم‌ها، میوه‌ها و گاهی تخم پرندگان را جست‌و‌جو می‌کند.

در مقابل، افعی شاخ‌دار ایرانی (نام علمی: Pseudocerastes persicus) یکی از مار‌های سمی بومی فلات ایران است که بیشتر در مناطق کویری، صخره‌ای و خشک یافت می‌شود. این مار با داشتن دو زائده شبیه شاخ بر روی سر خود، ظاهری متمایز دارد. افعی شاخ‌دار با تکیه بر استتار، شکار خود را غافلگیر کرده و با نیش سمی از پای درمی‌آورد.

تفاوت در ساختار بدنی و استراتژی بقا

به گزارش راز بقا خارپشت، با طول بدن حدود ۲۰ سانتی‌متر و وزنی کمتر از ۱ کیلوگرم، بدنی گرد و پوشیده از خار دارد. این خار‌ها نقش سپر دفاعی را ایفا می‌کنند. زمانی که احساس خطر کند، به صورت یک توپ گرد در می‌آید و خار‌های خود را به سمت بیرون می‌گیرد. جالب آن‌که بسیاری از شکارچیان، از جمله مارها، در مواجهه با خارپشت دچار تردید یا عقب‌نشینی می‌شوند.

افعی شاخ‌دار، برخلاف خارپشت، موجودی خزنده و شکارگر است. طول آن به حدود ۷۰ تا ۹۰ سانتی‌متر می‌رسد. زهر این مار، هموفیلیک (تخریب‌کننده خون) بوده و برای قربانیان کوچک مانند جوندگان، پرندگان کوچک و مارمولک‌ها مرگبار است. بدن آن با الگوی خاکی‌رنگ، در میان سنگ‌ها و شن‌های کویر کاملاً استتار می‌شود.

رفتار و قلمرو

خارپشت‌ها شب‌گردند و بیشتر زمان روز را در لانه‌های گود یا میان بوته‌ها مخفی می‌مانند. آنها جانورانی منزوی و کم‌صدا هستند و سعی دارند از درگیری اجتناب کنند. به دلیل توانایی دفاعی خارهایشان، دشمنان زیادی ندارند، ولی گاه طعمه برخی جغد‌ها یا روباه‌ها می‌شوند.

افعی شاخ‌دار نیز شب‌فعال است و در ساعات خنک شب از محل استتار خود بیرون می‌آید. این مار نسبت به جانوران دیگر رفتاری تهاجمی ندارد مگر در مواقع دفاع یا شکار. روش شکار آن «نشسته و منتظر» است؛ یعنی در گوشه‌ای پنهان می‌شود و منتظر عبور طعمه می‌ماند.

تقابل احتمالی؛ اگر روبه‌رو شوند چه می‌شود؟

در طبیعت، تقابل میان افعی شاخ‌دار و خارپشت ممکن است به‌ندرت اتفاق بیفتد؛ چرا که قلمرو غذایی و ترجیحات غذایی متفاوتی دارند. با این حال، در موارد نادر، مار ممکن است به خارپشت حمله کند، به‌ویژه اگر گرسنه باشد و خارپشت هنوز خود را جمع نکرده باشد.

با وجود این، تجربیات مستند در طبیعت و آزمایشگاه‌ها نشان داده‌اند که خارپشت‌ها در برابر نیش مار مقاومت قابل‌توجهی دارند. برخی گونه‌های خارپشت توانایی تجزیه زهر مار را دارند و حتی مشاهده شده که برخی از آنها مار‌های کوچک را شکار کرده و مصرف می‌کنند. اگرچه افعی شاخ‌دار نسبت به گونه‌های دیگر مار سمی‌تر است، اما خارپشت در حالت دفاعی کامل، به سختی طعمه‌ٔ موفقی برای این مار خواهد بود.

برای مطالعه بیش‌تر بخوانید:

نبرد مرگبار شاه کبرا در برابر مامبای سیاه؛ کدام مار قوی‌تر است و در نبرد تن به تن پیروز می‌شود؟

نبرد ترسناک میان سگ غول‌پیکر کن کورسو و دوبرمن؛ کدام‌یک پیروز می‌شود؟

نبرد ترسناک سگ سرابی و سگ قهدریجانی: کدام سگ برنده نبرد خواهد شد؟

ارزش بوم‌شناسی

خارپشت‌ها نقش مهمی در کنترل جمعیت حشرات و آفات ایفا می‌کنند. به گزارش راز بقا حضور آنها در باغ‌ها و مناطق کشاورزی، از نگاه کشاورزان اغلب مفید تلقی می‌شود. از سوی دیگر، افعی شاخ‌دار نیز در زنجیره غذایی مناطق خشک نقش مهمی دارد؛ از طریق شکار جوندگان، به تعادل جمعیت آنها کمک می‌کند.

خارپشت ایرانی و افعی شاخ‌دار، هر دو نمایندگان قابل‌توجهی از حیات‌وحش متنوع ایران هستند. یکی با تاکتیک دفاعی منفعل و خار‌هایی بازدارنده، و دیگری با قدرت استتار و نیش مرگبار. اگرچه رویارویی مستقیم میان این دو به ندرت اتفاق می‌افتد، اما در صورت تقابل، این نبرد نماد دو استراتژی بقا در طبیعت است: دفاع در برابر حمله، و بقا در برابر مرگ. در نهایت، هر دو گونه نقشی ضروری در اکوسیستم خشک و نیمه‌خشک ایران ایفا می‌کنند و حفاظت از زیستگاه آنها ضرورتی انکارناپذیر است.