پیش‌بینی عجیب «ستاره‌شناس سلطنتی بریتانیا»؛ اگر انسان‌ منقرض شود، اختاپوس‌ها می‌توانند وارث زمین و سازنده تمدن بعدی باشند

راز بقا: با پیشرفت علم و افزایش آگاهی بشر نسبت به هوش حیوانات، پرسش‌هایی مطرح شده‌اند که پیش‌تر تنها در قلمرو داستان‌های علمی-تخیلی جای می‌گرفتند. یکی از این پرسش‌ها که اخیراً توجه رسانه‌ها را به خود جلب کرده، به ادعای جالب یکی از دانشمندان دانشگاه آکسفورد بازمی‌گردد: آیا اختاپوس‌ها می‌توانند در آینده، پس از انقراض انسان‌ها، تمدنی برای خود بنا کنند؟

به گزارش راز بقا، این ایده در ابتدا ممکن است تخیلی و دور از ذهن به نظر برسد، اما وقتی به توانایی‌های شناختی و ویژگی‌های خاص این جانوران دریایی نگاهی بیندازیم، متوجه می‌شویم که شاید این سناریو، آن‌چنان هم غیرممکن نباشد.

منشأ ایده؛ اظهارنظر دانشمندان آکسفورد

پروفسور مارتین ریس (Martin Rees)، اخترفیزیک‌دان شناخته‌شده و استاد دانشگاه آکسفورد که در میان عامه نیز با عنوان «ستاره‌شناس سلطنتی بریتانیا» شناخته می‌شود، در چند سخنرانی و مصاحبه مطرح کرده که اگر انسان‌ها به دلایلی مانند تغییرات اقلیمی، جنگ هسته‌ای یا بیماری‌های جهانی منقرض شوند، احتمال دارد که در میلیون‌ها سال آینده، گونه‌ای دیگر از حیات هوشمند در زمین شکل بگیرد. از نظر او، اختاپوس‌ها یکی از محتمل‌ترین کاندیدا‌ها برای چنین تحولی هستند.

البته باید توجه داشت که این ادعا نه یک پیش‌بینی علمی دقیق، بلکه بیشتر نوعی گمانه‌زنی آینده‌نگرانه است که از ترکیب علم، فلسفه و تخیل شکل گرفته است.

چرا اختاپوس‌ها؟

اختاپوس‌ها (هشت‌پاها) از نظر ساختار بدنی و سیستم عصبی با تمامی مهره‌داران بسیار متفاوت‌اند، اما با این حال، هوش شگفت‌انگیزی از خود نشان می‌دهند. برخی ویژگی‌های جالب این جانوران عبارت‌اند از:

مغز بسیار پیچیده: مغز اختاپوس‌ها از نظر تعداد نورون با مغز سگ‌ها و گربه‌ها قابل مقایسه است. نکته جالب این است که حدود دو سوم نورون‌های آنها در بازوهایشان قرار دارند، که به آنها نوعی «هوش توزیع‌شده» می‌دهد.

توانایی حل مسئله: در آزمایش‌های مختلف دیده شده که اختاپوس‌ها می‌توانند درب شیشه‌ای را باز کنند، مسیر‌های پیچیده را طی کنند و برای دستیابی به غذا، راه‌حل‌هایی خلاقانه ارائه دهند.

استفاده از ابزار: برخی گونه‌های اختاپوس از پوسته نارگیل یا سنگ برای محافظت از خود استفاده می‌کنند، که می‌توان آن را نوعی استفاده از ابزار دانست.

استتار پیشرفته: این جانوران می‌توانند رنگ، بافت و حتی شکل بدن خود را در کسری از ثانیه تغییر دهند تا با محیط پیرامون خود هماهنگ شوند.

هوش اجتماعی: برخلاف باور رایج که اختاپوس‌ها را موجوداتی کاملاً منزوی می‌داند، تحقیقات جدید نشان داده‌اند که برخی گونه‌ها در محیط‌هایی خاص، رفتار‌های اجتماعی از خود نشان می‌دهند.

موانع پیش روی اختاپوس‌ها برای ساخت تمدن

با وجود تمامی این توانایی‌های شگفت‌انگیز، اختاپوس‌ها برای ساخت تمدن با موانع بزرگی مواجه هستند. از جمله:

طول عمر کوتاه: اغلب اختاپوس‌ها فقط یک تا دو سال عمر می‌کنند، و همین باعث می‌شود فرصت کمی برای یادگیری، انتقال تجربه و تکامل فرهنگی داشته باشند.

محیط زیستی زیر آب: توسعه فناوری پیچیده (مانند آتش، فلزکاری، و ارتباط نوشتاری) در محیط آبی بسیار دشوار است. ساخت ابزار، انتقال اطلاعات و شکل‌گیری ساختار‌های اجتماعی پایدار در آب چالش‌برانگیزتر از خشکی است.

نبود رفتار‌های گروهی گسترده: بیشتر گونه‌های اختاپوس سبک زندگی انفرادی دارند. تمدن‌ها معمولاً نیازمند همکاری، زبان مشترک و ساختار‌های اجتماعی گسترده هستند.

عدم انتقال فرهنگی بین نسل‌ها: برخلاف انسان‌ها و برخی گونه‌های پستانداران، اختاپوس‌ها رفتار‌های خود را از والدین یاد نمی‌گیرند؛ زیرا اغلب مادران پس از تخم‌گذاری می‌میرند و فرزندان بدون آموزش بزرگ می‌شوند.

آیا آینده‌ای برای هوش غیرانسانی وجود دارد؟

به گزارش راز بقا با این‌که در شرایط کنونی، اختاپوس‌ها شانس زیادی برای ساخت تمدن ندارند، اما در افق‌های زمانی بسیار دور، اگر شرایط محیطی تغییر کند و گونه‌های جدیدی از اختاپوس‌ها با ویژگی‌هایی متفاوت فرگشت یابند، احتمال ایجاد نوعی فرهنگ یا حتی تمدن ابتدایی غیرانسانی وجود دارد.

بسیاری از زیست‌شناسان و فلاسفه علم معتقدند که هوش و تمدن الزاماً منحصر به انسان‌ها نیستند. اگر زندگی در زمین میلیارد‌ها سال ادامه پیدا کند، شاید گونه‌های هوشمند دیگری نیز پا به عرصه بگذارند؛ چه روی خشکی، چه در اعماق دریا.

به گزارش راز بقا هرچند ایده‌ی ساخت تمدن توسط اختاپوس‌ها در ابتدا طنزآمیز یا تخیلی به نظر برسد، اما در پس آن نگاهی عمیق‌تر به مفهوم هوش، تکامل و امکان‌های آینده نهفته است. صحبت‌های پروفسور مارتین ریس نه به‌عنوان پیش‌بینی دقیق، بلکه به‌عنوان تلنگری به انسان‌ها برای درک جایگاه ویژه‌شان در زمین و مسئولیت در برابر طبیعت قابل تأمل است.

اختاپوس‌ها امروز یادآوری می‌کنند که هوش، تنها در قالب انسانی تعریف نمی‌شود؛ و شاید روزی در آینده، وارثان دریایی ما نیز داستان‌هایی برای گفتن داشته باشند.