زالزالک یا علف خرس؛ میوه خوراکی که از چوب آن برای کشتن خون‌آشام‌ها استفاده می‌شد و تاج خار عیسی مسیح با آن ساخته شد

راز بقا: زالزالک (Hawthorn) یکی از گیاهان شگفت‌انگیز و پرکاربرد در جهان است که هم زیبایی دارد و هم فواید غذایی و درمانی فراوان. این درختچه‌های کوچک و خاردار از خانواده Rosaceae در نواحی معتدل نیمکره شمالی رشد می‌کنند و در فرهنگ‌ها و افسانه‌های مختلف جایگاهی ویژه دارند. 

ویژگی‌های گیاهشناسی زالزالک: خار‌های کوچک و میوه‌های شگفت‌انگیز

به گزارش راز بقا، گونه‌های زالزالک معمولاً به شکل درختچه یا درختان کوچک با ارتفاع ۵ تا ۱۵ متر هستند. شاخه‌های آنها خاردار است و میوه‌های کوچک و توت‌مانند دارند. پوست درختان جوان صاف و خاکستری است، اما با گذر زمان شیار‌های کم‌عمق و باریکی روی آن ایجاد می‌شود. 

خار‌ها شاخه‌هایی نوک‌تیز هستند که از تنه یا شاخه‌ها رشد می‌کنند و طول آنها معمولاً ۱ تا ۳ سانتی‌متر است، هرچند مواردی تا ۱۱.۵ سانتی‌متر نیز ثبت شده‌اند. 

برگ‌ها به‌صورت مارپیچی یا دسته‌ای قرار دارند و اغلب دندانه‌دار یا لوب‌دار هستند. گل‌ها پنج گلبرگ دارند و در خوشه‌های تخت می‌رویند، بیشتر سفید یا گاهی صورتی کمرنگ تا قرمز هستند. میوه‌ها درون خود ۱ تا ۵ هسته دارند، شبیه هسته آلو یا هلو. 

روش‌های تکثیر زالزالک؛ از بذر تا پاجوش

به گزارش راز بقا، زالزالک می‌تواند از طریق قلمه تکثیر شود، اما قلمه‌ها به سختی ریشه می‌دهند. معمولاً نهال‌های کوچک یا پاجوش‌ها از طبیعت جمع‌آوری می‌شوند. بذر‌ها برای جوانه‌زنی نیاز به یک یا دو سال و گذراندن دوره سرمایی دارند. اگر هسته‌ها پیش از این دوره خشک شوند، درصد موفقیت بیشتر است. گونه‌های کمیاب‌تر معمولاً روی پایه‌های دیگر پیوند زده می‌شوند تا رشد بهتر و میوه‌دهی قوی‌تری داشته باشند.

زالزالک در سفره‌های جهان؛ میوه‌ای خوش‌طعم و مغذی

به گزارش راز بقا، میوه زالزالک معمولی خوراکی است و در بریتانیا برای تهیه ژله یا شراب خانگی استفاده می‌شود. برگ‌های جوان آن نیز در بهار برای سالاد مصرف می‌شوند و در انگلستان به این برگ‌ها «نان و پنیر» گفته می‌شود. 

برای مطالعه بیشتر بخوانید:

گندم دوروم کرمانشاه؛ گندم بومی ایران مخصوص تهیه ماکارونی باکیفیت جهانی که صادرات آن چند برابر گندم عادی ارزش دارد

بادام مامایی؛ بادام پرمحصول و مقاوم به سرما که آب کم می‌خواهد، درآمد کشاورزان را چند برابر می‌کند و کیلویی ۳ میلیون تومان قیمت دارد

در جنوب ایالات متحده، میوه سه گونه بومی به نام «Mayhaw» شناخته می‌شوند و برای مربا، پای و شراب استفاده می‌شوند. مردم بومی Kutenai در شمال‌غرب آمریکا نیز از میوه‌های قرمز و سیاه زالزالک استفاده غذایی می‌کردند.

در کانادا، گونه‌های قرمز زالزالک با نام Hawberry شناخته می‌شوند و مهاجران اروپایی در زمستان با این میوه‌ها زنده می‌ماندند. در مکزیک، میوه زالزالک «تخوکوتِه» نام دارد و در جشن‌های کریسمس و شیرینی‌های سنتی به کار می‌رود.

چین نیز یک گونه از این میوه را پرورش می‌دهد و میوه‌های آن در خوراکی‌های سنتی مثل Tanghulu یا Haw flakes استفاده می‌شوند و در تهیه مربا، نوشیدنی‌های الکلی و سس‌های سنتی کانتونی کاربرد دارند. در کره جنوبی نیز نوشیدنی Sansachun از این میوه تهیه می‌شود. در ایران، انواع میوه زالزالک به‌صورت تازه یا مربا مصرف می‌شوند. 

زالزالک در پزشکی و پژوهش‌های علمی

به گزارش راز بقا، پژوهش‌ها نشان داده‌اند که عصاره زالزالک می‌تواند علائم نارسایی قلبی مزمن را بهبود دهد. ترکیبات موجود در زالزالک شامل تانن‌ها، فلاونوئید‌ها و اسید‌های فنولیک است که خواص دارویی و تقویتی دارند.

در طب سنتی چین، میوه خشک‌شده زالزالک برای کمک به هضم استفاده می‌شود و در ژاپن گونه‌ای نزدیک با نام Sanzashi کاربرد مشابه دارد. در اروپا نیز گونه‌هایی مانند C. laevigata برای تقویت عملکرد قلبی به کار می‌روند.

زالزالک در فرهنگ و افسانه‌ها؛ نماد امید و محافظت

ضرب‌المثل اسکاتلندی «Ne'er cast a cloot til Mey's oot» هشداری است که می‌گوید نباید پیش از رسیدن کامل تابستان و شکوفه دادن کامل گل‌های زالزالک لباس‌ها را سبک کرد یا از تن خارج نمود.  زالزالک به‌عنوان نماد امید شناخته شده و گفته می‌شود شاخه‌های آن در یونان باستان در مراسم عروسی حمل می‌شده و برای تزئین قربانگاه هیمنایوس به کار می‌رفته است. 

فرض اینکه تاج خار مسیح از این درخت ساخته شده، بی‌شک باعث شده بود که در بین دهقانان فرانسوی - که این باور تا سال ۱۹۱۱ رایج بود - اعتقاد داشته باشند که زالزالک در جمعه نیک ناله و فریاد می‌کند. احتمالاً این باور همچنین منشأ خرافه قدیمی در بریتانیا و ایرلند شد که کندن زالزالک با بدشانسی همراه است. 

رابرت گریوز در کتاب خود با عنوان «الهه سفید» بسیاری از افسانه‌ها و اسطوره‌های اروپایی را بازخوانی و تفسیر می‌کند که در آنها زالزالک سفید (whitethorn)، که به نام درخت می (May-tree) نیز شناخته می‌شود، نقش مرکزی دارد. گفته می‌شد که این درخت می‌تواند دل شکسته را التیام بخشد. در ایرلند، میوه قرمز آن با نام‌های Johnny MacGorey یا Magory شناخته می‌شد یا هنوز هم شناخته می‌شود. 

در فولکلور صربستان که در سراسر بالکان رواج یافته است، گفته می‌شود که زالزالک برای کشتن خون‌آشام‌ها ضروری است و میخ‌های استفاده‌شده برای این کار باید از چوب درخت خار ساخته شوند. 

در فولکلور ایرلند و اسکاتلند این باور رایج است که بریدن درخت زالزالک در زمانی غیر از زمان شکوفه دادن بدشانسی می‌آورد؛ اما در زمان گل‌دهی معمولاً آن را قطع کرده و به‌عنوان بوته ماه مه (May bush) تزئین می‌کنند. این باور تا به امروز باقی مانده است. 

ترس خرافی از آسیب رساندن به زالزالک در بریتانیا و ایرلند ممکن است به این باور قدیمی نیز مرتبط باشد که زالزالک‌ها، به‌ویژه «خار‌های تنها» (درختانی که به تنهایی و دور از سایر درختان رشد می‌کنند) از صاعقه یا رعد و برق به وجود آمده‌اند و محافظت در برابر صاعقه می‌کنند. 

زالزالک در ایران

زالزالک در خیلی از استان‌های ایران می‌روید و سه نوع آن یعنی زرد، سیاه و قرمز یا همان شغالی در کشور وجود دارد. اما رتبه اول تولید زالزالک در ایران به آذربایجان شرقی تعلق دارد. در ممسنی به آن کِلِکْ می‌گویند، در زبان لکی و کردی به آن «گویژ»، «گویج» یا «گیرچ» می‌گویند. 

در زبان ترکی یمئشان گفته می‌شود در همدان و خوزستان به این میوه گیریچ و «سیسن» و در لرستان به این میوه گیرچ (لری)؛ در گیلان «کرکره» (karkare) در یاسوج و چهارمحال و بختیاری و بوشهر «گوریچ»، در مازندران به آن «ولیک» در سرکان به آن «گُرج» میگویند و در شیراز به آن (کیالک) می‌گویند.

زالزالک که یک گیاه ضد نارسائی قلبی و کاهش دهنده فشارخون است، خاصیت ضد اضطراب نیز دارد. در یک مطالعه دوسوکور راندم همراه با گروه کنترل و دارونما اثربخشی عصاره گیاهی زالزالک در درمان اختلالات ناشی از اضطراب بر روی ۲۶۴ نفر مورد بررسی قرار گرفت و نتایج نشان داد که این دارو در درمان اضطراب کاملاً مؤثر است.