اُرس مراد جیرفت؛ مشهور به «کهنسال‌ترین زن ایران‌زمین» با ۴۰۰۰ سال سن که بلندترین و قطورترین اُرس جهان است

راز بقا: اُرس یا سرو کوهی (نام علمی: Juniperus) یکی از سرده‌های مهم و دیرزی از تیرهٔ سرویان است که بیش از ۵۰ گونه مختلف را شامل می‌شود و در سرتاسر نیمکرهٔ شمالی پراکندگی دارد. این درخت در مناطق سرد و کوهستانی از شمالگان تا جنگل‌های بارانی آفریقا و از آمریکای شمالی و مرکزی تا خاورمیانه و شمال هیمالیا رویش دارد. در ایران، پنج گونهٔ آن در سه شکل درختی، درختچه‌ای و خزنده یافت می‌شوند و از جمله گونه‌های بومی و حفاظت‌شده به شمار می‌آیند.

نام‌ها و واژه‌شناسی

به گزارش راز بقا، اُرس در زبان‌های مختلف ایران با نام‌های وُرس، بُرس، هَوَرس، اَوِرس، اُرسا، اَرچا، اردوج و مَرخ شناخته می‌شود. در ترکی، آردئچ، آتوش و آردئش، در کردی کرمانجی هَورِست یا مَرخ و در عربی میوهٔ آن به نام ابهل معروف است. این تنوع اسامی نشان‌دهندهٔ اهمیت و پراکندگی گستردهٔ این گیاه در فرهنگ‌های محلی است.

مشخصات گیاه‌شناسی

اُرس یک سردهٔ بسیار باارزش و دیرزی است که معمولاً در مناطق کوهستانی و ارتفاعات بیش از ۲۵۰۰ متر رشد می‌کند. این گیاه بسیار پایدار و مقاوم است و توانایی سازگاری با انواع آب و هوا را دارد. برگ‌های آن به شکل سوزنی و شبیه دیگر گونه‌های سروی است و عمر طولانی آن می‌تواند بیش از دو هزار سال باشد. مقاومت طبیعی این گیاه در برابر بیماری‌ها و انگل‌ها سبب شده تا آسیب‌های کوچک تنها تنوع ظاهری آن را افزایش دهند و به شکل شاخه‌ها و تنه‌های متفاوت و زیبای اُرس در طول میلیون‌ها سال فرگشت منجر شود.

چوب اُرس بسیار سخت، مقاوم در برابر رطوبت و موریانه و مناسب برای ساخت‌وساز است. به گزارش راز بقا در گذشته از چوب آن در خانه‌سازی و از شاخه‌هایش برای محافظت پارچه‌های پشمی در برابر حشرات موذی استفاده می‌شد. همچنین، میوه و عصارهٔ اُرس در عطاری و عطرسازی کاربرد داشته و هنوز هم بهره‌برداری می‌شود.

طبقه‌بندی و ویژگی‌های سرده‌ای

سردهٔ Juniperus شامل حدود ۶۰ گونه است که در نیمکرهٔ شمالی، از مناطق سرد و قطبی مانند گرینلند، شمال سیبری و آلاسکا تا کوه‌های بلند مناطق گرمسیری، پراکندگی دارند. گونه‌های این سرده همیشه سبز، به شکل درختان بلند، درختچه‌ای یا خزنده هستند و برخی از آنها دیرزی بوده و عمرشان به بیش از ۲۰۰۰ سال می‌رسد.

شاخه‌های پیرامونی این درختان گسترده و نامنظم هستند و برگ‌ها فلسی، متقابل یا در چرخه‌های سه‌تایی مرتب شده‌اند. در درختان جوان برگ‌ها همیشه سوزنی یا نیشتری هستند، اما در درختان مسن ترکیبی از برگ‌های سوزنی و فلس‌مانند دیده می‌شود. اُرس‌ها معمولاً دوپایه هستند و گل‌های نر آنها به شکل تخم‌مرغی یا واژتخم‌مرغی بر شاخه‌های کوتاه انتهایی رشد می‌کنند. مخروط ماده کروی شکل است و از ۳ تا ۶ فلس تشکیل شده که هر یک ممکن است ۱ تا ۲ تخمک داشته باشد. این مخروط‌ها در سال اول یا دوم رشد خود رسیده و معمولاً به رنگ آبی تیره یا با غبار سفید دیده می‌شوند و دارای صمغ طبیعی هستند.

نحوه تکثیر

تکثیر اُرس به دو روش طبیعی و مصنوعی انجام می‌شود. در روش طبیعی، بذر توسط جانورانی مانند کلاغ، خرس و گراز خورده می‌شود و پس از عبور از دستگاه گوارش آنها، مدفوع حاوی بذر در محیط مناسب قرار می‌گیرد و رشد می‌کند. روش مصنوعی شامل قرار دادن بذر در خاک آهکی با شرایط مناسب نور و آبدهی است.

ترکیبات شیمیایی

میوه‌های اُرس حاوی مقادیر جزئی پیرو اکسالیک اسید، سایر اسیدها، کمی قند و حدود ۰٫۸–۱٫۲ درصد اسانس هستند. این ترکیبات باعث کاربرد گستردهٔ آن در صنایع عطاری و عطرسازی شده است.

گونه‌های برجسته

از گونه‌های مهم این سرده می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

اُرس خاردار (Juniperus oxycedrus L. ssp oxycedrus)

پیرو معمولی (Juniperus communis L.)

پیرو خزنده (Juniperus communis L. ssp hemisphaerica)

اردوج (Juniperus foetidissima)

اُرس زیبا (Juniperus excelsa)

اُرس چینی (Juniperus chinensis)

اُرس ژاپنی (Juniperus conferata)

اُرس خزنده (Juniperus horizontalis Moench)

اُرس نپال (Juniperus squamata D.DON Meyeri)

این گونه‌ها در برابر سرمای شدید و خشکی هوا مقاومت بالایی دارند و برخی از آنها برای اهداف تزئینی و حفاظت محیط زیست کاشته می‌شوند.

اُرس کهن‌سال‌ترین درخت ایران

درمیان درختان کهن‌سال ایران؛ اُرس (Juniperus excelsa)، سرو (Cupressus sempervirens) و بنه (Pistacia atlantica) بیشترین فراوانی را دارند. کهنسال‌ترین درخت، ارس مراد در جیرفت استان کرمان که به تازگی شناسایی شده با عمر بیش از ۴۰۰۰ سال، سرو عظیم و کهنسال روستای قدمگاه بوانات (Bavanat) فارس و سرو ابرکوه (با قدمت ۴۰۰۰ ساله) و پس از آن شهرستانک، ابرسج و ارس سرانی با قدمت ۲۷۰۰ تا ۲۸۰۰ سال قرار دارند.

تصویری از درخت ارس مراد در جیرفت

سن سرو قشلاق روستای‌نوروزی ۱۱۰۰سال قدمت و سن سرو‌های استند و اسفاد ۹۹۰ تا ۱۰۴۰ سال تخمین زده شده است. سرو ابرکوه که سرو زرتشتی (Cupressus sempervirens) در ابرکوه در استان یزد ایران نیز نامیده می‌شود، یکی از درختان شناخته شده کهنسال در ایران است. برای این درخت با ارتفاع ۲۵ متر و محیط ۱۱٫۵ متر قدمت و عمر چهار هزار سال تخمین زده می‌شود. ارس مراد در جیرفت که به‌تازگی شناسایی شده، بی‌نظیرترین درخت ارس ایران و جهان است.

سن، تنها رکوردی نیست که درخت ارس مراد تغییر داده است. طبق پژوهش‌های انجام‌شده، این درخت، قطورترین، بلندقامت‌ترین و حجیم‌ترین ارس ایران و جهان است. تعیین سن دقیق درخت دشوار بوده است، اما کارشناسان قدمت آن را بیش از۴۰۰۰ سال تخمین می‌زنند. شرایط طبیعی مساعد محل آن را دلیل اصلی ماندگاری درخت می‌دانند. در مورد این درخت افسانه‌ای وجود دارد که می‌گوید این درخت اولین بار توسط زرتشت کاشته شد.

برای مطالعه بیش‌تر بخوانید:

درخت بلوط فرشته؛ غول جاودان آمریکا با شاخه‌هایی به طول ۲۷ متر که هر شاخه آن تبدیل به درخت می‌شود و به اندازه یک جنگل کوچک سایه دارد

سرو هرزویل؛ درختی ۳۰۰۰ ساله و افسانه‌ای با ۳۰ متر ارتفاع که از زلزله رودبار جان به در برد و ۴ کیلو سکه از تنه آن کشف شد!

درخت گردو کمان رستم؛ قدیمی‌ترین درخت گردو جهان با ۱۳۰۰ سال سن که شبیه یک کمان غول‌پیکر است و در زمان ساسانیان کاشته شد

پراکندگی اُرس در ایران

به گزارش راز بقا اُرس سرده‌ای بومی ایران است و پراکندگی آن در کشور حدود دو میلیون هکتار برآورد شده است، که بیشترین تمرکز آن در خراسان است. این درخت در دامنه‌های جنوبی رشته‌کوه البرز از آذربایجان تا خراسان، به ویژه در مناطق شرق ایران مانند ارس سیستان، تخت مایان و کلیلاق تربت جام یافت می‌شود. گونه‌های خزندهٔ اُرس در دامنه‌های شمالی البرز، مانند ارتفاعات سماموس و ارفه‌کوه، رشد می‌کنند.

منطقه شهرستانک یکی از زیست‌بوم‌های دیسهٔ درختی اُرس است که تعدادی از درختان آن کهنسال و چند هزار ساله‌اند. در استان‌های جنوبی مانند جیرفت کرمان و ارتفاعات حاجی‌آباد هرمزگان و کوه سیرو، اُرس به‌صورت پراکنده دیده می‌شود. به دلیل رشد بسیار کند، معمولاً کمتر از یک میلی‌متر در سال، درختان اُرس با قطر کم می‌توانند عمری بسیار طولانی داشته باشند.

در زاگرس و رشته‌کوه‌های مرکزی ایران نیز درختان اُرس یافت می‌شوند. به عنوان نمونه، در آبان ۱۴۰۳ یک درخت اُرس با عمر بیش از ۱۶۰۰ سال در ذخیره‌گاه جنگلی زینهار شهرستان تکاب شناسایی شد. این درخت دارای سه تنه با قطر بیش از ۱٫۵ متر و شاخه‌های بلند بیش از ۳۰ متر بود.

جنگل‌ها و حفاظت

جنگل‌های اُرس در مناطق حفاظت‌شده مانند پرور مهدیشهر، هزارمسجد و سربیژن جیرفت از جمله مهم‌ترین زیستگاه‌های این گونه‌اند. این درختان به دلیل دیرزی و مقاومت بالا، نقش کلیدی در حفاظت خاک و جلوگیری از فرسایش دارند و از ارزش اکولوژیک بالایی برخوردارند.

اُرس در فرهنگ ایران

اُرس و سرو در فرهنگ ایران نماد جاودانگی، استقامت و نامیرایی بوده‌اند. به گزارش راز بقا از دوران پیش از اسلام، این درختان در نگارگری‌ها و سنگ‌نگاره‌ها به عنوان نماد‌های زندگی و پایندگی به تصویر کشیده شده‌اند. پس از اسلام نیز، اُرس در هنر‌های تجسمی، نگارگری و طراحی ترمه به شکل نمادین حضور داشته و اهمیت آن همچنان حفظ شده است.

اُرس نه تنها یک گیاه با ارزش اقتصادی و اکولوژیک است، بلکه میراث فرهنگی و تاریخی ایران نیز محسوب می‌شود. محافظت از این گونه‌های دیرزی و پراکنده، به ویژه در برابر قطع غیرمجاز و بهره‌برداری بی‌رویه، برای حفظ تنوع زیستی و میراث طبیعی کشور ضروری است.

اُرس یا سرو کوهی، با بیش از پنجاه گونه در جهان و حضور گسترده در ایران، یکی از ارزشمندترین گیاهان نیمکرهٔ شمالی است. این درخت دیرزی، مقاوم و دیر رشد، علاوه بر ارزش اقتصادی در صنایع چوب و عطرسازی، جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ و هنر ایران دارد. حفظ و حمایت از این گونه‌های کهنسال، نه تنها برای محیط زیست، بلکه برای حفظ میراث فرهنگی و طبیعی کشور حیاتی است.