راسوموش؛ نوعی سنجاب شگفت‌انگیز با ساعت زیستی بسیار دقیق که روی بدنش بارکد طبیعی دارد و در زمستان مغزش خاموش می‌شود

راز بقا: راسوموش (Ictidomys) نام سرده‌ای از سنجاب‌های زمینی بومی آمریکای شمالی است که بیش از هر چیز با حالت ایستاده‌ی هوشیارانه، صدا‌های هشدار تیز و زندگی پیچیده‌ی زیرزمینی‌شان شناخته می‌شوند. 

به گزارش راز بقا، این پستانداران کوچک که زمانی در سرده بزرگ‌تر Spermophilus طبقه‌بندی می‌شدند، ساکنان شاخص دشت‌ها، چمنزار‌ها و زیست‌بوم‌های نیمه‌باز هستند. با وجود ظاهر ساده، گونه‌های راسوموش ترکیبی شگفت‌انگیز از رفتار اجتماعی، اهمیت بوم‌شناختی و سازگاری تکاملی را نشان می‌دهند. 

رده‌بندی، گونه‌ها و هویت تکاملی

به گزارش راز بقا، سرده‌ی راسوموش به خانواده‌ی سنجابیان (Sciuridae) تعلق دارد و شامل سه گونه‌ی شناخته‌شده است. در بیشتر قرن بیستم، این جانوران در سرده‌ی گسترده و نامنظم Spermophilus قرار می‌گرفتند، اما پیشرفت‌های ژنتیکی نشان داد که آنها شاخه‌ای تکاملی مستقل هستند و به همین دلیل به سرده‌ی جداگانه‌ی راسوموش منتقل شدند. 

از دیدگاه تکاملی، این سنجاب‌ها برای زندگی در چشم‌انداز‌های باز سازگار شده‌اند؛ جایی که دید وسیع و واکنش سریع نقش حیاتی در بقا دارد. رنگ‌آمیزی بدن آنها که اغلب راه‌راه یا خال‌دار است، به استتار در میان علف‌ها و خاک خشک کمک می‌کند. 

ایستادن عمودی به آنها اجازه می‌دهد افق‌های وسیع را برای شناسایی شکارچیان زیر نظر بگیرند. شواهد فسیلی و داده‌های ژنتیکی نشان می‌دهد که نیاکان آنها همزمان با گسترش چمنزار‌های آمریکای شمالی تکامل یافته‌اند. 

زیستگاه، رفتار و زندگی روزمره

به گزارش راز بقا، گونه‌های راسوموش عمدتاً در دشت‌ها، چمنزارها، مراتع و مناطق کم‌درخت زندگی می‌کنند. آنها جانورانی روزفعال هستند و بیشترین فعالیت‌شان در ساعات صبح و اواخر بعدازظهر دیده می‌شود. زندگی این سنجاب‌ها حول سامانه‌های پیچیده‌ی نقب‌ها می‌چرخد که به‌عنوان پناهگاه، محل زادآوری و مسیر فرار از شکارچیانی، چون شاهین‌ها، مارها، کایوت‌ها و گورکن‌ها عمل می‌کنند.

این سنجاب‌ها به هوشیاری مشهورند. اغلب یک فرد نقش دیده‌بان غیررسمی را ایفا می‌کند و در حالی که دیگران مشغول تغذیه‌اند، به حالت ایستاده اطراف را می‌پاید. با مشاهده‌ی خطر، راسوموش صدا‌های هشدار تیزی تولید می‌کند که در کسری از ثانیه همه را به داخل نقب‌ها می‌فرستد. جالب آن‌که صدا‌های هشدار مختلف می‌توانند به انواع متفاوت تهدید اشاره داشته باشند، که نشان‌دهنده‌ی سامانه‌ی ارتباطی نسبتاً پیچیده‌ای است.

برای مطالعه بیشتر بخوانید:

سنجاب بلوچی؛ سنجاب ایرانی که بلای جان مردم استرالیا شده است!

سنجاب پرنده افغان؛ سنجاب افغانستانی شگفت انگیز با پوستی گران که می‌تواند پرواز کند!

از نظر اجتماعی، این سنجاب‌ها نیمه‌اجتماعی‌اند. آنها همسایگان خود را تحمل می‌کنند و قلمروهایشان می‌تواند همپوشانی داشته باشد، اما هر فرد بالغ معمولاً نقب مستقل خود را دارد. خارج از فصل جفت‌گیری، زندگی روزمره آنها شامل تغذیه، آفتاب‌گرفتن، تیمار بدن و مراقبت مداوم است.

رژیم غذایی، خواب زمستانی و نقش بوم‌شناختی

رژیم غذایی راسوموش همه‌چیزخوار و بسیار انعطاف‌پذیر است. آنها از دانه‌ها، علف‌ها، ریشه‌ها، حشرات، عنکبوت‌ها و گاهی مهره‌داران کوچک یا تخم پرندگان تغذیه می‌کنند. این انعطاف غذایی به آنها اجازه می‌دهد با نوسانات فصلی منابع سازگار شوند. 

یکی از شگفت‌انگیزترین جنبه‌های زیست‌شناسی این سنجاب‌ها، خواب زمستانی آنهاست. در مناطق سردتر، برخی راسوموش‌ها تا هشت ماه در سال را در زیر زمین و در حالت خفتگی عمیق می‌گذرانند. در این مدت، دمای بدن به‌شدت کاهش می‌یابد، ضربان قلب به چند تپش در دقیقه می‌رسد و سوخت‌وساز به حداقل می‌رسد. همین ویژگی باعث شده راسوموش به مدلی مهم برای پژوهش‌های علمی درباره‌ی متابولیسم، خفتگی و کاربرد‌های پزشکی بالقوه تبدیل شود.

از نظر بوم‌شناختی، این سنجاب‌ها نقش مهمی در شکل‌دهی اکوسیستم‌های چمنزاری دارند. نقب‌کنی آنها باعث هوادهی خاک، بهبود نفوذ آب و جابه‌جایی مواد مغذی می‌شود. آنها همچنین منبع غذایی مهمی برای شکارچیان مختلف هستند. اگرچه گاهی به‌عنوان آفت کشاورزی شناخته می‌شوند، اما نقش کلی آنها در سلامت اکوسیستم پیچیده و اساسی است. 

عجیب‌ترین و شگفت‌انگیزترین حقایق درباره راسوموش

به گزارش راز بقا، یکی از عجیب‌ترین ویژگی‌های راسوموش این است که در طول خواب زمستانی، بخش‌هایی از مغز آنها عملاً «خاموش» می‌شود، بی‌آنکه آسیبی ببیند. پس از بیدار شدن، کارکرد شناختی تقریباً بلافاصله بازمی‌گردد؛ پدیده‌ای که همچنان دانشمندان علوم اعصاب را شگفت‌زده می‌کند. 

ویژگی عجیب دیگر، تحمل این سنجاب‌ها در برابر نوسانات شدید اکسیژن است. آنها در شرایط کم‌اکسیژن زیرزمینی زنده می‌مانند؛ شرایطی که برای بیشتر پستانداران کشنده است. به همین دلیل، موضوع پژوهش‌های گسترده درباره‌ی سکته مغزی و کم‌اکسیژنی هستند. 

نوار‌های روی بدن آنها نیز غیرمعمول است. در سنجاب زمینی سیزده‌خط، الگوی خطوط آن‌قدر دقیق است که می‌توان افراد را تنها بر اساس نقش بدن‌شان شناسایی کرد؛ چیزی شبیه بارکد طبیعی. این خطوط به شکستن شکل بدن در هنگام حرکت سریع کمک می‌کنند و شکارچیان را سردرگم می‌سازند.

شاید شگفت‌انگیزتر از همه، رفتار گاه‌به‌گاه شکارگری آنها باشد. با وجود رژیم گیاهی غالب، برخی از این سنجاب‌ها فعالانه حشرات، جوندگان کوچک و حتی جوجه پرندگان را شکار می‌کنند. این جانوران کوچک دارای ساعت زیستی بسیار دقیقی هستند و می‌توانند زمان خروج از خواب زمستانی را حتی بدون نشانه‌های محیطی به‌درستی تنظیم کنند.