چرا فیل‌ها خرطوم دارند؟

راز بقا: جوزف رادیارد کپلینگ، نویسنده انگلیسی داستان‌های کوتاه در یکی از داستان‌هایش می‌نویسد: «ای فرزند من، در دوران کهن فیل خرطومی نداشت. بینی او تنها برآمدگی سیاهی بود، به اندازه چکمه‌ای که از سویی دیگر به سوی تابش می‌داد….»

در ادامه داستان این طور می‌خوانیم که خرطوم دراز فیل، از آنجا آمد که بچه فیل کنجکاوی که می‌خواست بداند تمساح شام چه خورده بود، زیاد به او نزدیک شد. تمساح بینی بچه فیل را به دندان گرفت و آن قدر کشید که به این شکل درآمد! از آن پس، فیل توانست دسته‌های بزرگ علف را براحتی جمع کرده و در دهان بگذارد. البته حقیقت، با آنچه که کپلینگ در قصه کودکانه اش نوشته فرق زیادی دارد.

دانشمندان معاصر تحقیقات مفصلی کرده اند تا دقیقا متوجه راز خرطوم فیل و دراز بودن گردن زرافه بشوند. براساس تحقیق تازه‌ای که در نشریه Acta Zoologica منتشر شده، پاسخ در مقدار غذایی نهفته است که این دو جانور یعنی فیل و زرافه نیاز دارند.

در این تحقیق رابطه بین زبان و خرطوم ۱۸ گونه گیاهخوار و مقدار غذایی که در موقع چرا مصرف می‌کنند بررسی شد. این طور مسجل شد که خرطوم فیل در دریافت غذای لازم نسبت به اندازه جانور نقشی حیاتی ایفا می‌کند. زبان زرافه نیز اهمیتی مشابه داشت. این اعضا به جانوران کمک می‌کنند به غذا‌های گواراتر و مغذی تری، مانند برگ‌ها نیز دسترسی داشته باشند.

گروه محقق از فرآیندی موسوم به پیمایش آلومتریک (Allometric Scaling) استفاده کردند. این قانون شناخته شده، نسبیت اندازه یک حیوان به مقدار غذای مصرفی اش را می‌سنجد. آلومتریک به تنهایی به رشد نسبی یک عضو از بدن به کل بدن اشاره دارد. براساس شواهد به دست آمده، این جانوران خیلی بیشتر از آنچه که براساس اندازه دهان و ابعاد جمجمه شان متصور است غذا مصرف می‌کنند. ظاهرا قسمت‌های نرم بدن، مانند زبان و خرطوم، کلید بقای این جانداران است و در نبود این اعضا، قادر نخواهند بود غذای لازم را بخورند.

مقدار خوراکی که این موجودات در یک لقمه مصرف می‌کنند (حجم لقمه)، پیامد مستقیم کشیدگی این قسمت‌های نرم دهان است. گیاهخواران کوچک تر، مانند بز کوهی، برای دریافت غذای کافی نیازی به زبان بزرگ‌تر ندارند.

از طرف دیگر گروه محقق معتقد است که نمو این اعضا با کیفیت گیاهان مغذی محیط زیست اطرافشان نیز رابطه‌ای مستقیم دارد. از این رابطه می‌توان به علت انقراض یک سری از گیاهخواران نیز پی برد. به احتمال زیاد در شرایط تغییر اقلیم ناگهانی که غذا نایاب‌تر بود و ارزش تغذیه‌ای کمتری داشت، گونه‌های دیگر به علت فقدان زبان یا خرطوم یا هر عضو لازم دیگر از چرخه حیات حذف شده اند.

با وجود تفاسیر یاد شده، از آنجایی که بافت نرم در سابقه‌های فسیلی حفظ نمی‌شود، محققان دیگر عقیده دارند که عوامل دیگری در رشد و نمو خرطوم و زبان این حیوانات دخیل هستند. ویلیام سندرز، دیرینه شناس دانشگاه میشیگان، نتایج این تحقیق تازه را به عنوان حقیقتی که همه جنبه‌های ماجرا را دیده نپذیرفته و معتقد است که جنبه‌های دیگری در فرگشت گیاهخواران دخیل بوده که نقششان به همین اندازه مهم و پررنگ بوده است.

اندازه دندان جانور، جایگزینی آن‌ها در دهان جانور و چگونگی عملکرد سیستم گوارشی اش، همگی می‌توانند اثری مستقیم بر نحوه غذا خوردنش داشته و در نتیجه فرگشت خرطوم یا زبان را تحت الشعاع قرار بدهند.

سندرز می‌گوید: «جمجمه، صورت و دهان از مجموعه‌های آناتومیک وابسته‌ای تشکیل شده اند و فرگشت هر قسمت از این مجموعه ها، قریب به یقین روی دیگر مجموعه‌ها اثر مستقیم دارد.»

حدود هشت میلیون سال پیش، اجداد فیل‌ها عمده خوراکشان را از زمین تامین می‌کردند، اما دو عاج بزرگشان نمی‌گذاشت فقط به دهان شان اتکا کنند. به گفته سندرز، خرطوم فیل‌ها کشیده شد که بلندی عاج‌ها را جبران کند. ظاهرا جوزف رادیارد کپلینگ چندان بیراه نگفته است. هر چه باشد آن بچه فیل با خرطوم نویافته اش می‌توانست بیشتر غذا بخورد؛ همچنان که فیل‌های امروزی می‌توانند!