خرس عینکی؛ خرس گیاه‌خواری که بالای درخت زندگی می‌کند، عینک می‌زند و یک کوهنورد فوق‌العاده ماهر است

راز بقا: خرس عینکی (Spectacled Bear) که با نام دیگرش یعنی خرس آند (Andean bear) نیز شناخته می‌شود، یکی از شگفت‌انگیزترین و مرموزترین پستانداران آمریکای جنوبی است. این خرس با نشانه‌های روشن و منحصر‌به‌فردی بر اطراف چشم‌ها و پوزه‌اش شناخته می‌شود که شبیه به عینک هستند. 

به گزارش راز بقا، خرس عینکی تنها گونه بازمانده از خانواده خرس‌های پوزه‌کوتاه و تنها خرس بومی آمریکای جنوبی است. زیستگاه او جنگل‌های مه‌گرفته و مرتفع رشته‌کوه آند است؛ جایی که کمتر انسانی پا به آن می‌گذارد. این خرس در افسانه‌های بومی آند جایگاهی مقدس دارد و برای دانشمندان نمادی از بقا و سازگاری در یکی از دشوارترین زیست‌بوم‌های زمین است. 

زیستگاه و ویژگی‌های ظاهری

به گزارش راز بقا، خرس عینکی در امتداد رشته‌کوه‌های آند زندگی می‌کند؛ از ونزوئلا و کلمبیا گرفته تا بولیوی و شمال آرژانتین. زیستگاه مورد علاقه‌اش جنگل‌های مه‌آلود، جنگل‌های کوهستانی مرطوب و چمنزار‌های مرتفع در ارتفاع ۱۸۰۰ تا ۴۸۰۰ متری است. این مناطق پوشیده از درختان میوه و گیاهان انبوه‌اند که پناهگاه و منبع تغذیه‌اش را فراهم می‌کنند. 

خرس عینکی از نظر اندازه متوسط است؛ نر‌ها تا حدود ۱۸۰ کیلوگرم وزن دارند و ماده‌ها تقریباً نصف آن. رنگ پوشش بدن معمولاً سیاه یا قهوه‌ای تیره است و با لکه‌های کرم یا بژ بر اطراف چشم‌ها و پوزه تزئین شده است؛ همان طرح معروفی که ظاهرش را به «عینک‌دار» تبدیل می‌کند. هر خرس، الگوی منحصر‌به‌فرد خود را دارد؛ به طوری که پژوهشگران از روی این نشانه‌ها هر فرد را شناسایی می‌کنند. 

خرس عینکی کوهنورد و درخت‌نورد ماهری است. او با استفاده از چنگال‌های قوی و اندام‌های عضلانی‌اش به بالای درخت‌ها می‌رود تا میوه، بامبو یا برگ‌های مورد علاقه‌اش را بخورد. گاهی حتی روی شاخه‌ها لانه‌هایی می‌سازد و در آنجا استراحت می‌کند.

برای مطالعه بیشتر بخوانید:

خرس ساوالان؛ خرس قهوه‌ای سوریه‌ای با حس بویایی قوی که در ایران و در دامنه‌های کوه سبلان اردبیل زندگی می‌کند

خرس سیاه بلوچی؛ گونه‌ای نادر از خرس در سیستان و بلوچستان و هرمزگان که عاشق خرما و عسل است

تغذیه و رفتار

برخلاف بسیاری از گونه‌های دیگر خرس‌ها، خرس عینکی بیشتر گیاه‌خوار است؛ حدود ۹۰ درصد از رژیم غذایی‌اش شامل گیاهان می‌شود. او از میوه‌ها، توت‌ها، بامبو، برگ نخل، کاکتوس، جوانه‌های گیاهان و حتی ذرت تغذیه می‌کند. با این حال، در زمان کمبود منابع گیاهی ممکن است جانوران کوچک، پرندگان یا لاشه حیوانات را نیز بخورد. همین تنوع غذایی به او امکان می‌دهد در اقلیم‌های متغیر کوهستانی زنده بماند.

خرس‌های عینکی موجوداتی تنها و گوشه‌گیر هستند. محدوده‌های زندگی‌شان به‌ندرت با هم تداخل دارد. آنها با بو، صدا و علامت‌گذاری روی درخت‌ها با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند. با تغییر فصل‌ها، ممکن است در امتداد دامنه کوه‌ها جابه‌جا شوند تا به میوه‌های تازه دست یابند.

این خرس‌ها برخلاف خرس‌های قطبی یا گریزلی به خواب زمستانی نمی‌روند، زیرا در زیستگاه گرم و مرطوب آند نیازی به آن ندارند. آنها روی درختان یا صخره‌ها لانه‌هایی پلت‌فرمی‌شکل می‌سازند که محل استراحت یا پرورش توله‌هاست. توله‌ها معمولاً بین نوامبر تا فوریه به دنیا می‌آیند و حدود یک سال همراه مادرشان زندگی می‌کنند. 

خرس عینکی نقشی حیاتی در حفظ اکوسیستم دارد، زیرا با خوردن میوه‌ها و پراکندن دانه‌ها در مناطق وسیع، به تجدید طبیعی جنگل‌ها کمک می‌کند.

اهمیت فرهنگی و وضعیت حفاظت

به گزارش راز بقا، خرس عینکی قرن‌هاست که در افسانه‌ها و باور‌های مردم آند جایگاهی مقدس دارد. بومیان کچوا و آیمارا او را نگهبان طبیعت می‌دانند و گاهی او را با کوه‌ها و باران مرتبط می‌کنند. در برخی اسطوره‌ها، خرس عینکی موجودی نیمه‌انسان و نیمه‌خرس است که میان دنیای انسان‌ها و ارواح کوهستان زندگی می‌کند.

با این حال، این گونه اکنون در فهرست گونه‌های آسیب‌پذیر (Vulnerable) اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) قرار دارد. تخمین زده می‌شود که کمتر از ۲۰ هزار قلاده از آن در طبیعت باقی مانده باشد. تخریب جنگل‌ها، معدن‌کاوی و شکار غیرقانونی مهم‌ترین تهدید‌های بقای این خرس هستند. با گسترش مزارع و سکونتگاه‌های انسانی، تماس انسان و خرس افزایش یافته و گاهی به درگیری منجر می‌شود.

سازمان‌هایی مانند انجمن حفاظت از خرس عینکی (Spectacled Bear Conservation Society) در کنار دولت‌های محلی با اجرای برنامه‌های آموزشی، ایجاد مناطق حفاظت‌شده و استفاده از فناوری‌های نو مانند دوربین‌های تله‌ای و گردن‌بند‌های ماهواره‌ای در تلاش‌اند تا این گونه منحصر‌به‌فرد را از انقراض نجات دهند. 

عجیب‌ترین و شگفت‌انگیزترین ویژگی‌های خرس عینکی

خرس گیاه‌خوار: برخلاف دیگر خرس‌ها، حدود ۹۰ درصد رژیم غذایی خرس عینکی از گیاهان تشکیل می‌شود. به همین دلیل به او «خرس گیاه‌خوار» نیز می‌گویند.

خرسی که درخت‌نشین است: این گونه از معدود خرس‌هایی است که درخت‌نشینی می‌کند و حتی در ارتفاعات بالا لانه‌های بزرگ شبیه آشیانه پرندگان می‌سازد. 

نقش چهره منحصر‌به‌فرد: لکه‌های روشن روی صورت هر خرس مانند اثر انگشت انسان منحصر‌به‌فرد است و برای شناسایی او استفاده می‌شود.

بازمانده دوران باستان: خرس عینکی آخرین بازمانده از خانواده خرس‌های پوزه‌کوتاه ماقبل تاریخ است که یکی از اعضای غول‌پیکرش Arctodus simus در آمریکای شمالی می‌زیست.

شکل‌دهنده افسانه‌ها: در افسانه‌های آندی گفته می‌شود انسان‌هایی که تنها به کوه می‌روند، ممکن است توسط خرس گرفته و خودشان به خرس تبدیل شوند.

زیستن در تضاد: این خرس در حالی در مناطق گرمسیری زندگی می‌کند که در ارتفاعات سرد و مه‌گرفته کوهستان آند رشد یافته؛ تضادی زیبا در جهان طبیعی.

از دل اسطوره‌های باستان تا پژوهش‌های مدرن، خرس عینکی همچنان نمادی از بقا، سازگاری و راز‌های ناشناخته طبیعت آند باقی مانده است.