شبگرد معمولی؛ پرنده‌ای مرموز با چشمان جادویی و پرواز بی‌صدا که قدرت استتار فوق‌العاده زیادی دارد

راز بقا: شبگرد معمولی با نام علمی Caprimulgus europaeus و نام انگلیسی European Nightjar، یکی از شگفت‌انگیزترین پرندگان شب‌زی جهان است. این پرنده در ایران با نام‌های گوناگونی شناخته می‌شود: در کردی «شوان خه‌له‌تینه»، در ترکی «یاپلاق»، در سیستانی «شوپرک» و در لری «دوسک». نام‌های محلی متنوع نشان‌دهنده حضور گسترده این پرنده در نواحی مختلف ایران است.

ویژگی‌های ظاهری شبگرد معمولی

به گزارش راز بقا، طول بدن شبگرد معمولی بین ۲۶ تا ۲۸ سانتی‌متر و گستردگی بال‌هایش بین ۵۷ تا ۶۴ سانتی‌متر است. این پرنده بدنی کشیده، بال‌هایی بلند و سری بزرگ دارد که در نگاه اول ممکن است با شاهین‌های کوچک یا کوکوی معمولی اشتباه گرفته شود.

نر و ماده از نظر ظاهری تفاوت زیادی ندارند و در طول سال رنگ پرهایشان تغییر فصلی ندارد. پرنده نر بالغ دارای بدنی به رنگ خاکستری نقره‌ای تا قهوه‌ای مایل به خاکستری است که روی آن خطوط عرضی و خال‌های قهوه‌ای و نخودی دیده می‌شود. سر تخت و منقار بسیار کوچکش میان پر‌های بلند اطراف دهان پنهان است.

وجود نوار گلویی سفید و لکه‌های روشن روی کتف‌ها از نشانه‌های شاخص آن است. سه لکه سفید در نزدیکی انتهای بال‌ها و لکه‌های بزرگ سفید در انتهای دم نیز به شناسایی شبگرد نر کمک می‌کند. پرنده ماده رنگ‌های ملایم‌تری دارد و لکه‌های انتهایی بال‌ها و دمش نخودی‌رنگ یا محو هستند. جوجه‌ها شبیه ماده‌اند، اما پر و بال روشن‌تری دارند.

زیستگاه شبگرد معمولی

شبگرد معمولی بیشتر در استپ‌ها و بوته‌زار‌های باز نواحی خشک و نیمه‌خشک زندگی می‌کند. همچنین در فضا‌های باز جنگل‌های سوزنی‌برگ، یا مناطق دارای ترکیبی از درختان صنوبر، بلوط و غان مشاهده می‌شود. به گزارش راز بقا این پرنده از جنگل‌های انبوه و نیزار‌ها دوری می‌کند و معمولاً مناطق باز با دید گسترده را برای استراحت و شکار ترجیح می‌دهد.

رفتار و عادات زیستی

این پرنده شب‌زی و بسیار آرام است. در طول روز به حالت قوز کرده روی شاخه درختان یا روی زمین استراحت می‌کند و به‌دلیل استتار قوی، تشخیص آن دشوار است. شبگرد معمولی در هنگام پرواز حرکتی نرم و بی‌صدا دارد و اغلب در غروب یا طلوع آفتاب برای شکار فعال می‌شود.

غذای اصلی او را حشرات پرنده، به‌ویژه شب‌پره‌ها و سوسک‌ها تشکیل می‌دهند. دهان پهن و مو‌های بلند اطراف منقار به شکار حشرات در حال پرواز کمک می‌کنند. شبگرد معمولی اغلب در جاده‌ها یا نزدیکی نور چراغ خودرو‌ها دیده می‌شود، جایی که حشرات به‌سمت نور جذب می‌شوند و شکار آسان‌تر است.

زادآوری و زندگی خانوادگی

فصل زادآوری شبگرد معمولی در ایران از اوایل اردیبهشت آغاز می‌شود. پرنده نر با آواز مخصوص خود قلمرو تشکیل می‌دهد و پرنده ماده را جذب می‌کند. شبگرد معمولی تک‌همسر است و آشیانه‌اش را روی زمین می‌سازد. این آشیانه بسیار ساده و کم‌عمق است و مصالحی در ساخت آن به کار نمی‌رود.

جالب است بدانیم که شبگرد معمولی معمولاً تکه چوب خشکی را در نزدیکی آشیانه قرار می‌دهد تا نشانه‌ای برای بازگشت دقیق به محل باشد. ماده معمولاً دو تخم بیضی شکل به رنگ خاکستری مایل به سفید با خال‌های قهوه‌ای تیره می‌گذارد.

دوره‌ی تفریخ تخم‌ها بین ۱۸ تا ۲۱ روز طول می‌کشد و جوجه‌ها پس از تولد پوشیده از کرک و نیمه‌فعال هستند. گاهی پرنده نر پس از دو هفته پرورش جوجه‌ها را برعهده می‌گیرد تا ماده بتواند دسته دوم تخم‌ها را بگذارد. جوجه‌ها در ۱۶ تا ۱۸ روزگی پرواز را می‌آموزند و در حدود ۳۱ تا ۳۴ روزگی مستقل می‌شوند.

پراکنش و وضعیت در ایران

به گزارش راز بقا شبگرد معمولی یکی از پرندگان تابستان‌گذران و مهاجر عبوری ایران است و در بیشتر مناطق کشور از شمال تا جنوب دیده می‌شود. این پرنده در فصل‌های سرد سال به مناطق گرم‌تر آفریقا مهاجرت می‌کند.

در فصل بهار و تابستان، حضور آن در دشت‌های باز، بوته‌زار‌ها و مناطق نیمه‌خشک کشور رایج است. مشاهده آن در استان‌های خراسان، فارس، سیستان و بلوچستان، کردستان و آذربایجان‌ها گزارش شده است.

وضعیت حفاظتی

با وجود کاهش جمعیت پرندگان حشره‌خوار در برخی مناطق جهان، شبگرد معمولی هنوز در فهرست پرندگان حمایت‌شده ملی یا جهانی قرار ندارد. با این حال، تخریب زیستگاه‌های طبیعی، سم‌پاشی‌های کشاورزی و کاهش منابع غذایی (حشرات شب‌زی) می‌تواند تهدیدی جدی برای بقای این گونه به شمار رود.
آگاهی‌بخشی در زمینه حفاظت از زیستگاه‌ها و کاهش استفاده از سموم شیمیایی در مناطق طبیعی می‌تواند نقش مهمی در حفظ جمعیت این پرنده ایفا کند.

شبگرد معمولی پرنده‌ای مرموز و در عین حال مفید برای اکوسیستم است، زیرا با شکار حشرات فراوان، به کنترل جمعیت آنها کمک می‌کند. مشاهده این پرنده در شب‌های آرام کویر یا دشت‌های ایران تجربه‌ای شگفت‌انگیز برای طبیعت‌دوستان محسوب می‌شود.