بزمجه تیمور؛ بزمجه خال‌داری که روی درخت زندگی می‌کند و اگر آن را در خانه نگه دارید ممکن است ۵ سال آن را نبینید!

راز بقا: بزمجه تیمور (Timor monitor) که گاهی با نام «بزمجه درختی خال‌دار» هم شناخته می‌شود، یکی از گونه‌های کوچک‌تر سوسمارهاست که در جزیره تیمور و جزایر اطراف در جنوب شرق آسیا زندگی می‌کند. این خزنده درختی با بدنی باریک، دم بلند، و الگو‌های رنگی چشم‌گیر، جزئی از عوامل جلب توجه علاقه‌مندان به خزندگان است. 

به گزارش راز بقا، در متن زیر، ابتدا ظاهر، زیستگاه و پراکندگی آن را بررسی می‌کنیم، سپس به تغذیه، رفتار و زندگی اجتماعی‌اش می‌پردازیم، وضعیت حفاظتی و ارتباط آن با انسان را مرور می‌کنیم و در پایان مجموعه‌ای از عجیب‌ترین و جالب‌ترین حقایق درباره آن ارائه خواهد شد. 

ظاهر، زیستگاه و پراکندگی

به گزارش راز بقا، بزمجه تیمور یکی از گونه‌های کوچک‌تر بزمجه‌های خانواده Varanidae است و طول آن معمولاً تا حدود ۵۰ تا ۶۱ سانتی‌متر می‌رسد و وزن آن در محدوده تقریباً ۱۰۰ تا ۳۵۰ گرم گزارش شده است. رنگ زمینه بدن آن تیره (سبز مایل به خاکستری یا تقریباً سیاه) است و با خال‌ها یا لکه‌های طلایی - زرد یا گاهی آبی روشن در سطح پشتی و زیر بدن به رنگ کاهی - زرد دیده می‌شود. 

دم این خزنده تقریباً به دو سوم طول کل بدن می‌رسد و قادر است به‌عنوان ابزاری برای تعادل و حرکت در شاخه‌ها استفاده شود. 

زیستگاه طبیعی بزمجه تیمور شامل جنگل‌های مرطوب، ساوانا‌های چوب‌دار، لبه‌های جنگل و مناطق دارای درختان برای بالا رفتن است. این گونه بومی جزیره تیمور (بخش غربی آن در اندونزی و بخش شرقی آن در کشور تیمور لِسته) و چند جزیره هم‌جوار مثل ساوو و رُت هستند. زندگی درختی، پوشش مناسب برای بالا رفتن و شکار در شاخه‌ها، و نیز توانایی فرار سریع از دست شکارچیان، از ویژگی‌های زیستگاهی این گونه است. 

برای مطالعه بیشتر بخوانید:

بزمجه خزری؛ بزرگ‌ترین و ترسناک‌ترین مارمولک ایران که عاشق گوشت جوندگان است و قد آن گاهی به ۲ متر نیز می‌رسد

باسیلیسک معمولی؛ مارمولکی شگفت‌انگیز معروف به مارمولک عیسی که روی آب راه می‌رود!

تغذیه، رفتار و زندگی اجتماعی

به گزارش راز بقا، بزمجه تیمور بیشتر زمان خود را در درختان صرف می‌کند و عمدتاً روزگرد است؛ یعنی در طول روز فعال بوده و شب‌ها معمولاً به استراحت می‌پردازد. رژیم غذایی آن شامل مجموعه متنوعی از بی‌مهرگان (مانند حشرات، عنکبوت‌ها، عقرب‌ها)، همچنین خزندگان کوچک‌تر (مانند گکوس) و گاهی پستانداران کوچک یا تخم‌هاست. 

این ترکیب غذایی نشان‌دهنده نقش شکارچی در اکوسیستم درختی و ساوانایی است که در آن زندگی می‌کند. علاوه بر این، پنجه‌های بلند و تیز، بدن باریک و دم بلند به آن کمک می‌کنند تا در شاخه‌ها به‌خوبی جابه‌جا شود، بالا رود و از شاخه‌ای به شاخه دیگر بپرد.

از نظر زندگی اجتماعی، این گونه بیشتر تک‌زی محسوب می‌شود؛ یعنی در شرایط عادی به‌صورت تنها حرکت می‌کند و با دیگران تعامل محدود دارد، مگر در فصل جفت‌گیری. دوره تولیدمثل معمولاً در فصل خشک آغاز می‌شود و ماده‌ها پس از تخم‌گذاری - که ممکن است تا ۳ تا ۱۸ تخم باشد - به دوره انکوباسیون می‌پردازند. 

در اسارت هم این گونه به دلیل اندازه نسبتاً کوچک‌تر نسبت به بسیاری از مانیتورها، و عادات زندگی درختی‌اش مورد توجه قرار گرفته است، اما نیاز به فراهم کردن محیط مناسب با ارتفاع، شاخه‌ها، مخفی‌گاه‌ها و رطوبت معین دارد. 

وضعیت حفاظتی و ارتباط با انسان

به گزارش راز بقا، بر اساس ارزیابی‌های بین‌المللی، مانیتور تایموری در فهرست IUCN به‌عنوان گونه «کمترین نگرانی» (Least Concern) طبقه‌بندی شده است. با این همه، تهدیداتی همچون از بین رفتن زیستگاه به‌ویژه قطع درختان و تبدیل زمین‌های جنگلی به زمین‌های کشاورزی یا سکونتی، به همراه صید یا جمع‌آوری برای تجارت حیوانات خانگی، مناطق محدود پراکندگی و حساس بودن اکوسیستم جزیره‌ای، می‌توانند به‌سرعت جمعیت محلی را تحت فشار قرار دهند. 

ارتباط با انسان عمدتاً به دو شکل است: اول به‌عنوان حیوان خانگی در میان علاقه‌مندان به خزندگان؛ و دوم به‌عنوان گونه‌ای از ارزش زیستی - به‌ویژه در جزیره تیمور که بخشی از فرهنگ بومی هم با آن پیوند خورده است. فراهم کردن ترکیب مناسب محیطی، تغذیه متعادل و امکان پنهان شدن برای این گونه حیاتی است، زیرا برخلاف برخی مانیتور‌های زمینی، این گونه بسیار حساس به استرس و تعامل نامناسب است. 

به‌طور کلی، برای تضمین بقای این گونه در طبیعت باید برنامه‌های پایدار حفاظت زیستگاه، محدود کردن تجارت غیرقانونی و آموزش جوامع محلی اجرا شود. همچنین تحقیق بیشتری در زمینه جمعیت، تنوع ژنتیکی و وضعیت بوم‌شناختی آن نیاز است. 

عجیب‌ترین و شگفت‌انگیزترین ویژگی‌های بزمجه تیمور 

به گزارش راز بقا، بزمجه تیمور با وجود اندازه نه‌چندان بزرگش، دارای خصوصیات بسیار جالب و عجیب است. یکی از این حقایق آن است که دم این خزنده، تقریباً دو سوم طول کل بدن را تشکیل می‌دهد و به‌عنوان ابزاری فوق‌العاده برای تعادل، بالا رفتن و جابه‌جایی در شاخه‌ها عمل می‌کند.

همچنین، الگوی رنگی خال‌دار طلایی یا گاهی آبی روی زمینه تیره اش، توانایی استتار بالا در شاخه‌های درختان را فراهم می‌کند؛ به‌طوری که اگر در نور شاخه‌ها به‌سرعت حرکت کند، تشخیص آن در طبیعت کار دشواری است. 

نکته عجیب دیگر آنکه این گونه برخلاف بسیاری از خزندگان مانیتور که بیشتر زمینی‌اند، کاملاً درخت‌زی بوده و قادر است به سرعت در میان شاخه‌ها بالا رود؛ حتی گزارش‌هایی وجود دارد که نشان می‌دهد روی دیوار‌ها و سازه‌های سنگی نیز دیده شده است.

افزون بر اینها، در اسارت بعضی مشاهده کرده‌اند که بزمجه تیمور تمایل به «مخفی‌کاری» بسیار دارد؛ طوری که ممکن است چند سال بگذرد بدون اینکه حیوان زیاد دیده شود یا تعامل زیادی داشته باشد. یکی از کاربران درباره بزمجه تیمور نوشته بود: 

«من یکی از این بزمجه‌ها را دارم و در طول ۱۰ سال کمتر از ده بار آن را دیده‌ام. در واقع در طول پنج سال اول هیچوقت این حیوان را ندیدم». 

این مشخصه باعث می‌شود نگهداری آن برای افرادی که می‌خواهند زیاد با حیوان تعامل کنند، چالش‌برانگیز باشد. در مجموع، ترکیب بدن درختی، رنگ‌آمیزی خاص و رفتار کم‌تعامل، بزمجه تیمور را به یکی از جذاب‌ترین، اما نه‌چندان «دستی» مانیتور‌ها تبدیل کرده است.