اگر آتشفشان کوه دماوند فعال شود، چه بر سر ایران می‌آید؟

راز بقا: دماوند یک کوه آتشفشانی نیمه‌فعال است که عمدتاً در دوران چهارم زمین‌شناسی موسوم به دوران «هولوسین» تشکیل شده و اولین فوران آن حدود ۱.۷۸ میلیون سال قبل به ثبت شده است. با این وجود، حداکثر تعداد فوران آن طی ۶۰۰ هزار الی ۲۸۰ هزار سال قبل رخ داده است. طبق تحقیقات زمین شناسان، آخرین فوران جدی این کوه آتش فشانی حدود ۷ هزار و ۵۰۰ سال پیش به وقوع پیوسته است و از آن سال به بعد دیگر فعالیت جدی آتشفشانی در این منطقه مشاهده نشده و به ثبت نرسیده است.

به گزارش راز بقا؛ قطر دهانه این آتشفشان در حدود ۴۰۰ متر است که دریاچه‌ای از یخ آن را پوشانده و دودخان‌هایی در اطراف آن وجود دارد. دودخان یا فومرول به حفره‌ای در پوسته سیاره و اغلب در اطراف آتشفشان‌ها گفته می‌شود که از آن بخار و گاز‌هایی مانند کربن دی‌اکسید، گوگرد دی‌اکسید، هیدروژن کلرید و سولفید هیدروژن خارج می‌شود.

به جز دودخان، نشانه‌هایی از وجود دهانه‌های قدیمی و کاسه‌های آتشفشانی در پهلو‌های جنوبی و شمالی کوه ملاحظه می‌شوند که قطر کاسه شمالی به ۹ کیلومتر می‌رسد. 

ترس از فعالیت دوباره فوران آتشفشان دماوند

سال ۹۷ برخی از زمین‌شناسان درباره فوران آتشفشان قله دماوند اظهارنظر‌هایی کردند و مدعی شدند که به زودی این آتشفشان فوران می‌کند.

به گفته این زمین‌شناسان، هر آتشفشان دارای مراحل مختلف زندگی ازجمله مرحله تولد، مرحله تکامل (فعالیت زیادی) و مرحله خفتگی (خاموشی) است. بر اساس مطالعاتی که در اطراف کوه دماوند صورت گرفته، خاکستر‌های آتشفشانی و جریان‌های گدازه‌ای در آن دیده شده است.

هر سال در جهان بیش از ۵۰ آتشفشان فوران می‌کند. جریان‌های گل‌آلودگی خاک، زمین‌لرزه، انتشار گاز و ایجاد منابع آب‌های زیرزمینی جدید ازجمله نشانه‌های فعالیت یک آتشفشان است. به گفته زمین‌شناسان، فعالیت آتشفشان دماوند در مراحل ابتدایی به صورت گدازه‌های آرام خواهد بود و در مراحل بعدی به صورت فوران و انفجاری رخ می‌دهد.

در ایران علاوه بر دماوند، آتشفشان‌های سهند، تفتان، بزمان و سبلان شرایط فعال شدن را دارند و احتمال فوران در آن‌ها وجود دارد.

قله دماوند درحال‌حاضر با ارتفاع ۵۷۶۰ متر به عنوان بزرگترین قله خاورمیانه شناخته می‌شود که شهر‌های تهران، آمل و سواحل شمالی دریای خزر در نزدیکی آن قرار دارند.

آتشفشان دماوند حدود ۷ هزار سال پیش فعال بود و بعد از آن دیگر به صورت کامل خاموش شد و تاکنون هیچ فعالیتی نداشته است. بر همین اساس به گفته مرتضی طالبیان، عضو هیئت علمی پژوهشکده علوم زمین، اگر در فصل زمستان شاهد فعالیت آتشفشان دماوند باشیم، باد‌های غربی منطقه‌ای بر جهت و شدت آن تاثیر می‌گذارد و اگر در تابستان این کوه فعال شود، شهر تهران بیشترین آسیب را خواهد دید.

اگر آتشفشان فعال شود، چه اتفاقی می‌افتد؟

در پاسخ به این سوال که اگر آتشفشان فعال شود، تا چه شعاعی را تحت تاثیر قرار می‌دهد،  ذکر یک نکته لازم است و این اینکه، این موضوع را نمی‌توان به صورت دقیق مشخص کرد. بستگی به این دارد که الگوی فعالیت احتمالی آتشفشان و فوران چگونه باشد و اینکه گدازه‌ها جاری شوند یا به صورت انفجاری و پرتاب بمب‌های آتشفشانی یا ترکیبی از هردو باشد.

بر اساس برخی از پژوهش‌ها فوران آتشفشان دماوند انفجاری است و همچنین با توجه به بمب‌های آتشفشانی که در حدود ۱۸ کیلومتر از دهانه آتشفشان دور شده‌اند و نیز اندازه این بمب‌ها، برآورد کرده‌اند که قدرت انفجاری آتشفشان دماوند می‌تواند به مراتب بیشتر و بزرگتر از دوران مخرب آتشفشان سنت هلن آمریکا در سال ۱۹۸۰ میلادی باشد. به این معنا که مواد آذرآواری و بمب‌های این آتشفشان می‌توانند به نقاط بسیار دور پرتاب شوند.

اما به گفته کارشناسان، بمب‌ها با فوران آتشفشان دماوند به احتمال زیاد به تهران نمی‌رسد، اما شهر‌های پیران این قله و روستا‌های واقع بر روی دامنه آن را می‌تواند تهدید کند

یک نظریه متفاوت درباره فوران دوباره آتشفشان دماوند!

برخی دیگر از کارشناسان اما معتقدند، اگر قله دماوند فوران کند تا شعاع ۱۰۰ کیلومتری آن تحت تاثیر قرار خواهند گرفت و بالغ بر ۱۹ میلیون نفر که در محدوده قله دماوند زندگی می‌کنند با خطر‌های زیادی مواجه خواهند شد. در مجموع با فوران آتشفشان دماوند بالغ بر یک‌چهارم از جمعیت ایران در خطر خواهند بود.

البته موضوع نگران‌کننده دیگری نیز وجود دارد؛ پس از فوران آتشفشان، به دلیل شدت این حادثه شاهد زلزله‌های متعددی نیز خواهیم بود و در اطراف قله دماوند نیز گسل‌های متعددی قرار گرفته است.

جزئیات بیشتر درباره فعالیت آتشفشان کوه دماوند

به گزارش راز بقا؛ طی ۴ هزار سال یا ۷ هزار سالی که از آخرین فعالیت آتشفشانی دماوند گذشته است خاک و بخش‌های بالاتر از گدازه‌ها و مخزن گدازه، سرد نشده است.  یعنی درواقع تا وقتی عامل ایجاد مواد مذاب از بین نرود، همچنان می‌تواند مواد مذاب تولید شود و بیاید در مخزن ذخیره شود. وقتی فشار مخزن بالا برود ممکن است باعث انفجار آتشفشانی شود.

یکی از دلایلی که فکر می‌کنند آتشفشان دماوند اصلا ایجاد شده است این است که زیر آن یک نقطه داغ وجود دارد. این نقطه داغ باعث گرم شدن گوشته زمین و ذوب مواد گوشته می‌شود و این مواد مذاب بالا می‌آیند و آتشفشان را تشکیل می‌دهند.

آنجا حالتی دارد که یک صفحه از پوسته زمین به زیر صفحه دیگر رانده می‌شود. وقتی یک صفحه پوسته زمین به زیر صفحه دیگر رانده می‌شود و به عمق حدود ۱۰۰ کیلومتری که می‌رسد باعث ایجاد مواد مذاب می‌شود و این مواد مذاب به سمت بالا حرکت می‌کنند.

تا آن عامل از بین نرفته است یا خاموش نشده، فعالیت آتشفشانی ادامه دارد و زلزله هم ادامه دارد.

یک زمانی یعنی ۲۳ میلیون سال قبل، یک فرو رانش در قسمت مرکزی ایران اتفاق می‌افتاده. در آن زمان یک اقیانوس به نام نئوتتیس یا تتیس جوان وجود داشته و پوسته این اقیانوس به زیر پوسته قاره‌ای بخش شمالی ایران که مربوط به اوراسیا بوده، فرو رانده می‌شده. در آن زمان فرو رانش اتفاق افتاده است.

این فرو رفتگی، عین همان اتفاقی است که الان و در زمان ما، در آن منطقه حلقه آتش دارد رخ می‌دهد. چون در منطقه ما این فرو رانش بوده است فعالیت آتشفشانی گسترده‌ای در آن دوره داشته ایم.

در حال حاضر دیگر فعالیت‌هایی به آن شدت در درون زمین و در منطقه ما وجود ندارد. در واقع آن فرو رانش تمام شده و دو تا صفحه پوسته زمین با هم برخورد کردند. این منطقه، یک منطقه فشرده است و آن عامل فرو رانش وجود ندارد. به همین دلیل فعالیت آتشفشانی هم قطع شده. ما فقط در چند نقطه در ایران، فعالیت آتشفشانی داریم.

اما چرا دلیل اینکه دماوند فعالیت احتمالی آتشفشانی داشته باشد چیست یعنی دقیقا چه عاملی باعث می‌شود گدازه به وجود بیاید؟

در پاسخ باید بگویم: در واقع عامل ایجاد آتشفشان دماوند، یک نقطه داغ زیر زمین است. این نقطه داغ در طول سال‌های گذشته، فعال بوده است و مواد مذاب تولید می‌شود و این آتشفشان ایجاد شده. وجود چشمه‌های آب گرم و گاز فشانی که در بالای آتشفشان دماوند وجود دارد، می‌گوید هنوز یک مخزن ماگمایی (مواد مذاب) داغ زیر زمین وجود دارد. تا وقتی این چشمه‌های آب گرم وجود دارند آتشفشان دماوند، خاموش نشده است و ما نباید آن را خاموش بدانیم.

مثل همان آتشفشان شیلی که پس از ۱۰ هزار سال فعالیت کرده، ممکن است آتشفشان دماوند هم بعد از چند هزار سال که غیر فعال بوده است دوباره فعالیت کند.

آن گازی که از گازفشان دماوند خارج می‌شود ۹۰ درصدش بخار آب است. تمام آب‌هایی که از بالای آتشفشان دماوند و از درز و شکاف سنگ‌ها به داخل زمین نفوذ می‌کنند، می‌روند تا می‌رسند به آن مخزن مواد مذاب. وقتی این آب‌ها به مخزن مواد مذاب رسیدند، به نقطه جوش می‌رسند و بخار می‌شوند. فشار بالا می‌رود و به سمت خارج می‌آیند. با فشار به سمت خارج می‌آیند و آن گازفشان دهانه دماوند را ایجاد می‌کنند.

قله دماوند از سطح دریا ۵۶۱۰ متر ارتفاع دارد. این آبی که به درون کوه دماوند می‌رود و به صورت بخار برمی گردد آیا مواد مذاب آتشفشانی در داخل مخروط قله دماوند است که آب را به بخار تبدیل می‌کند؟ بله. همین گازفشان نشان می‌دهد که یک مخزن مواد مذاب، زیر آتشفشان دماوند وجود دارد.

*بخشی از گازی که از دهانه آتشفشان دماوند منتشر می‌شود گوگرد است. این نشان می‌دهد که در داخل بدنه کوه و گدازه‌های داخل کوه دماوند، فعل و انفعالاتی جدی وجود دارد. آب از بالا نفوذ می‌کند، ولی چرا موقع خروج بخار آب، همراه آن گوگرد وجود دارد؟ این گوگرد از مخزن مواد مذاب بالا می‌آید و با آب ترکیب می‌شود.

ترکیب بخار آب و گوگرد با قدرت از دهانه آتشفشان دماوند، خارج می‌شود. چرا تا این حد با قدرت عمل می‌کند و بخار با فشار از دهانه آتشفشان بیرون می‌آید؟

در واقع قله دماوند، مثل یک کتری است که وقتی خیلی می‌جوشد آب با شدت از لوله کتری بیرون می‌زند. به خاطر فشار بالایی که در داخل کتری است آب به بیرون رانده می‌شود. همین اتفاق هم در اطراف مخزن مواد مذاب رخ می‌دهد.

این مخزن گدازه و مواد مذاب به صورت جدی در حال فعالیت است و فعل و انفعالاتی جدی در حال انجام است. ولی برای این که بدانیم شدت آن چقدر است، عمق آن چقدر است و چه ویژگی‌هایی دارد، به دستگاه‌هایی نیاز داریم که دائم همه این موارد را ثبت کنند.

چرا در این سال‌ها آتشفشان دماوند فعالیتی نداشته است؟

به گزارش رازبقا، سوالی که مطرح می‌شود این است که اگر فعالیت ۷ هزار سال قبل یا ۴ هزار سال قبل را به عنوان فعالیت آتشفشانی دماوند در نظر بگیریم چرا در این چند هزار سال گذشته فعالیت آتشفشانی جدید اتفاق نیفتاده است؟

در پاسخ باید بگوییم: احتمالش هست که اتفاق افتاده باشد، ولی به صورت خروج گدازه نبوده باشد. چون گدازه‌های آتشفشانی، خیلی مشخص هستند. اما اگر به صورت خروج خاکستر باشد ممکن است حجم آن زیاد نباشد و فقط در حد چند میلی متر در اطراف آتشفشان فرود آمده باشد.

آخرین پرتاب گدازه یا ۷ هزار سال قبل بوده یا ۴ هزار سال قبل بوده و در این ۴ هزار سال اخیر آتشفشان دماوند پرتاب گدازه نداشته است. یعنی ما گدازه‌ای جوان‌تر از ۴ هزار سال قبل نداریم. اما خاکستر و مواد آتشفشانی ممکن است داشته باشیم، ولی سن سنجی نکرده ایم.