انسان‌ها از کی قهوه‌خور شدند؟

راز بقا: بسیاری از ما صبح خود را با یک فنجان قهوه شروع می‌کنیم یا عصر‌ها حتما نیاز داریم تا با یک لیوان قهوه سرحال شویم. اما این عادت و اشتیاق به نوشیدن قهوه از کجا آمده است؟

منشأ دقیق قهوه همچنان در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. اینکه چه کسی برای اولین بار دانه‌های قهوه را دم کرد، مشخص نیست، اما افسانه‌های زیادی درباره کشف آن وجود دارد.

یکی از شناخته‌شده‌ترین این افسانه‌ها، به قرن نهم میلادی در اتیوپی بازمی‌گردد. گفته می‌شود یک چوپان به نام «خالد» متوجه شد که بزهایش پس از خوردن نوعی میوه قرمز در کوهستان بیش از حد پرانرژی و ناآرام شده‌اند.

او این دانه‌ها را نزد یک راهب محلی برد که از آنها خوشش نیامد و آنها را در آتش انداخت. اما ناگهان عطر دل‌انگیزی از دانه‌های برشته‌شده به مشام رسید. پس از آن دانه‌های برشته‌شده را آسیاب کرده و در آب‌جوش دم کردند و به این ترتیب اولین فنجان قهوه متولد شد.

با وجود جذابیت این داستان، هیچ مدرک معتبری از وجود آن پیش از قرن هفدهم میلادی وجود ندارد؛ بنابراین احتمالاً این روایت بیشتر یک افسانه محلی است.

برخی محققان معتقدند که قهوه در واقع قرن‌ها پیش از این در آفریقا مصرف می‌شده است. قبایل بومی، از جمله اجداد قوم گالا در اتیوپی، ممکن است از دانه‌های قهوه در غذا‌های خود استفاده کرده باشند. هرچند در این خصوص هم هیچ سند تاریخی معتبری وجود ندارد.

اولین شواهد مستند از مصرف قهوه به نوشته‌های زکریای رازی، پزشک و شیمی‌دان ایرانی، در قرن نهم میلادی بازمی‌گردد.

او در متون پزشکی خود از ماده‌ای با نام «بُنّ»، که احتمالاً به میوه قهوه اشاره دارد، و نوشیدنی‌ای به نام «بُنچام» که با آن درست می‌شود صحبت می‌کند.

وی می‌نویسد که این نوشیدنی برای افراد گرم‌مزاج مفید است، اما میل جنسی را کاهش می‌دهد.

ابن سینا طبیب مشهور قرن یازدهم میلادی نیز در بخش طب از کتاب قانون خود به قهوه اشاره کرده و آن را نوشیدنی‌ای با خاصیت ضدبو، پاک‌کننده پوست و تأثیرگذار بر ذهن معرفی کرده است. این احتمالاً اولین اشاره ثبت‌شده به قهوه به عنوان یک محرک است.

قهوه خیلی زود در جهان اسلام محبوب شد. صوفیان یمنی از آن برای افزایش تمرکز در عبادات شبانه استفاده می‌کردند.

این نوشیدنی در سال ۱۴۱۴ میلادی به مکه رسید و سپس از یمن به مصر منتقل شد، جایی که نخستین قهوه‌خانه‌های قاهره تأسیس شدند.

گیاه قهوه عربیکا که در اصل در کوه‌های یمن در شبه‌جزیره عربستان رشد می‌کند

قهوه‌خانه‌ها به مراکزی اجتماعی تبدیل شدند که مردم در آنجا گرد هم می‌آمدند، بازی و استراحت می‌کردند و اخبار و داستان‌ها را با هم به اشتراک می‌گذاشتند.

با این حال، برخی مقامات مذهبی نسبت به مصرف قهوه مشکوک بودند. آنها قهوه را مشابه حشیش و الکل می‌دانستند که در اسلام حرام شده بود. تلاش‌هایی برای ممنوعیت قهوه صورت گرفت، اما در نهایت، چون نامی از آن در قرآن نیامده بود، این ممنوعیت لغو شد.

قهوه‌خانه‌ها به مکان‌هایی برای دورهمی‌های روشنفکران تبدیل شدند، جایی که مردم درباره سیاست و مسائل اجتماعی بحث می‌کردند. این موضوع باعث شد که حکومت‌های عثمانی و برخی مقامات مذهبی بار‌ها تلاش کنند قهوه‌خانه‌ها را تعطیل کنند، اما قهوه، مانند خود زندگی، متوقف نشد.

ورود قهوه به غرب؛ از تردید تا پذیرش

قهوه از دو مسیر به اروپا راه یافت: یکی از امپراتوری عثمانی و دیگری از بندر «مُخا» (موکا) در یمن و از طریق دریا.

در قرن هفدهم، شرکت‌های هند شرقی انگلیس و هلند به تجارت قهوه در خاورمیانه علاقه‌مند شدند. در ابتدا مصرف قهوه در اروپا با سوءظن همراه بود و به آن «نوشیدنی شیطانی» می‌گفتند، زیرا آن را نوشیدنی‌ای با منشأ اسلامی می‌دانستند.

گفته می‌شود که در حدود سال ۱۶۰۰ میلادی پاپ کلمنت هشتم برای مشروعیت بخشیدن به قهوه در میان مسیحیان آن را غسل تعمید داد. این اقدام انحصار فرهنگی مسلمانان بر قهوه را به چالش کشید.

پاپ کلمنت هشتم کسی بود که در رواج قهوه در دنیا غرب و در میان مسیحیان نقش ایفا کرد

با آغاز قرن هجدهم بریتانیا، فرانسه و هلند بذر‌های قهوه را به مستعمرات خود در اندونزی، هند، سریلانکا و کارائیب بردند.

بازار جهانی قهوه از این پس از خاورمیانه به اروپای غربی منتقل شد و صنعت قهوه تحت سلطه تجار اروپایی قرار گرفت.
قهوه در دنیای امروز؛ محبوبیت و چالش‌ها

امروزه، قهوه یکی از پرمصرف‌ترین نوشیدنی‌های جهان است و تحقیقات علمی مختلف نیز به مزایای سلامتی آن اشاره دارند.

برخی تحقیقات نشان می‌دهند که قهوه می‌تواند از بیماری آلزایمر جلوگیری کرده و طول عمر را افزایش دهد.

کارشناسان با این وجود می‌گویند تولید قهوه یک چالش زیست‌محیطی جدی است و تغییرات اقلیمی ممکن است باعث کاهش شدید تولید قهوه در آینده شود.

از همین رو آنان پیشنهاد کرده‌اند که برای حفظ این صنعت، روش‌های پایدارتری برای تولید و تجارت قهوه در نظر گرفته شود.