دوره ماقبل تاریخ چیست و به چه دوره‌ای گفته می‌شود؟

راز بقا: ماقبل تاریخ دوره‌ای از زندگی بشر که بسیار هیجان انگیز و پر رمز و راز است. این دوره اسرار زیادی از تاریخ بشر را در سینه خود حبس کرده است که شاید روزی بر همگان فاش شود. بسیاری از تاریخ دانان و پژوهشگران و تاریخ دوستان بسیار علاقه‌مند هستند تا درباره این دوره بیشتر و بیشتر بدانند.

ماقبل تاریخ چیست

ماقبل تاریخ به دوره‌ای از تاریخ بشر گفته می‌شود که از حدود ۳٫۳ میلیون سال پیش و با شروع استفاده از اولین ابزار‌های سنگی توسط انسان‌های نخستین آغاز می‌شود و تا دوره اختراع سیستم نوشتن ادامه می‌یابد. در واقع با آغاز توانایی بشر برای ثبت وقایع تاریخی که بر او می‌گذشته است دوره ماقبل تاریخ خاتمه می‌یابد.

اولین سیستم‌های نوشتن در حدود ۵۳۰۰ سال پیش شکل گرفت، اما هزاران سال طول کشید تا نوشتار به طور گسترده‌ای در میان انسان‌ها استفاده شود تا جایی که تا قرن نوزدهم میلادی در برخی فرهنگ‌های بشری هنوز از سیستم نوشتاری استفاده نمی‌شد؛ بنابراین به عقیده شماری از تاریخ دانان زمان دقیق پایان دوره ماقبل تاریخ در مکان‌های مختلف با یکدیگر متفاوت است.

ماقبل تاریخ

تمدن سومر در بین النهرین، تمدن دره ایندوس در شبه قاره هند و تمدن مصر باستان در ساحل رود نیل اولین تمدن‌هایی بودند که خط ویژه خود را ابداع نمودند و سپس آن را توسعه دادند و موفق شدند تاریخ خود را به وسیله مکتوب کردن آن، حفظ کنند. این اتفاق در اوایل عصر برنز رخ داده است. تمدن‌های همسایه این تمدن‌ها اولین کسانی بودند که از آن‌ها پیروی کرده و خط را وارد نظام فرهنگی خود نموده و از سیستم نوشتن بهره بردند. بسیاری از تمدن‌های دیگر دوران ماقبل تاریخ خود را در عصر آهن پایان دادند و موفق شدند بنویسند.

منبع اصلی جمع آوری اطلاعات برای مطالعه درباره دوره ماقبل تاریخ استفاده از یافته‌های باستان شناسی است. با استفاده از علم باستان شناسی می‌توان پاسخ بسیاری از سوالات درباره دوره ماقبل تاریخ را داد و افق‌های جدیدی را برای محققین علاقه‌مند به این دوره، باز کرد. با این حال برخی از پژوهشگران در حال تلاش هستند تا برای مطلعه روی دوره ماقبل تاریخ از شواهدی در علوم طبیعی و اجتماعی بیشتر استفاده کند. این دیدگاه معمولا توسط طرفداران «تاریخ عمیق» بیان شده است.

تقسیم بندی دوره ماقبل تاریخ

معمولا دوران ماقبل تاریخ را به سه دوره عصر حجر (Stone Age)، عصر برنز (Bronze Age) و عصر آهن (Iron Age) تقسیم بندی می‌کنند. عصر حجر دوره‌ای طولانی بود که در طی آن از سنگ به طور گسترده‌ای برای ساختن لوازم مورد نیاز بشر برای زندگی و شکار استفاده می‌شد. این دوره تقریباً از ۳٫۳ میلیون سال پیش و در پی استفاده بشر از سنگ برای تکه تکه کردن و همچنین کشتن شکار، آغاز شد و در حدود ۸۷۰۰ پیش از میلاد و با ظهور فلزکاری پایان یافت.

عصر برنز یا عصر مفرغ نیز دوره‌ای در تاریخ بشر است که طی آن انسان‌ها دست به فلزکاری زدند و از روش‌هایی برای ذوب کردن فلزاتی همچون مس و قلع و همچنین آلیاژسازی و قالب ریزی برنز استفاده کردند. این دوره از ۳ تا ۴ هزار سال قبل از میلاد مسیح آغاز و تا ۱۲۰۰ قبل از میلاد ادامه یافت.

عصر آهن هم دوره‌ای است که طی آن انسان به طور گسترده از آهن برای ساخت تجهیزات مورد نیاز خود بهره برد. ورود آهن به زندگی بشر چهره جوامع انسانی را تغییر داد و جهان را وارد مرحله جدیدی کرد. عصر آهن از حدود ۱۲۰۰ پیش از میلاد آغاز می‌شود و در حدود ۵۰۰ پیش از میلاد خاتمه می‌یابد.

سیستم تقسیم دوره ماقبل تاریخ به عصر حجر و به دنبال آن عصر برنز و عصر آهن در مطالعات تاریخی بیشتر مناطق اوراسیا و شمال آفریقا مورد استفاده قرار می‌گیرد، اما در مناطقی از جهان همانند قاره آمریکا، اقیانوسیه، استرالیا و بخش اعظمی از صحرای آفریقا، کار با فلزات سخت به طور ناگهانی پس از تماس با فرهنگ‌های اوراسیایی، رواج یافت. یعنی هنگامی که تمدن‌های اوراسیایی در عصر آهن حضور داشتند، شمار دیگری از تمدن‌ها همانند تمدن‌های ساکن اقیانوسیه همچنان در عصر حجر به سر می‌بردند و برای آن‌ها هنوز زمان ورود به عصر مفرق آغاز نشده بود.

این مناطق البته بدون در نظر گرفتن استثنائاتی همانند تمدن‌های دوران پیشاکلمبی در آمریکا، سیستم‌های نوشتاری پیچیده را تا قبل از برخورد با تمدن‌های اوراسیایی‌ها توسعه ندادند و در نتیجه دوران پیش از تاریخ آن‌ها حتی به قرون اخیر می‌رسد. به عنوان مثال معمولاً سال ۱۷۸۸ میلادی به عنوان تاریخ پایان دوران ماقبل تاریخ استرالیا درنظر گرفته می‌شود.

پس برخلاف آغاز دوره ماقبل تاریخ که زمان تقریبا مشخصی دارد. اکثر دانشمندان بر سر آن اتفاق نظر دارند، نمی‌توان برای پایان دوره مقابل تاریخ زمان مشخصی را درنظر گرفت، زیرا چنانچه گفته شد، هر تمدنی در زمانی متفاوت با سایر تمدن ها، از سیستم نوشتاری استفاده کرد و توانست از دوران ماقبل تاریخ وارد دوره تاریخی شود و آنچه بر خود گذشته است را بنویسد و برای آیندگان به یادگار بگذارد.

دوره آغاز تاریخ

دوره‌ای که در آن یک فرهنگ سیستم نوشتاری ویژه خود را توسعه نداده بوده است و اغلب به آن فرهنگ در نوشتار‌های برجای مانده از دیگر فرهنگ‌ها اشاره می‌شده است به عنوان آغاز تاریخ (Protohistory) شناخته می‌شود.

در واقع آغاز تاریخ دوره‌ای است که میان دوره‌های ماقبل تاریخ و تاریخی قرار دارد. بدین صورت که در طی این دوره تمدن‌های دارای خط در همسایگی یک تمدن بدون خط قرار داشته است و راجع به وقایع و تاریخ آن تمدن اطلاعاتی را ثبت کرده است.