دژاوو یا «آشناپنداری»؛ دژاوو چیست، چرا اتفاق می‌افتد و بیشتر در چه کسانی دیده می‌شود؟

راز بقا: آیا تا به حال در موقعیتی قرار گرفته‌اید که حس کنید آن را قبلاً تجربه کرده‌اید؟ انگار که گفت‌وگویی، مکانی یا رخدادی برایتان کاملاً آشناست، در حالی که عقلتان می‌گوید این اولین بار است که چنین چیزی را تجربه می‌کنید. این حس عجیب و شگفت‌انگیز، پدیده‌ای است به نام «دژاوو» (Déjà vu).

در این مقاله از راز بقا با مفهوم دژاوو، دلایل علمی و روان‌شناختی آن، تفاوتش با پدیده‌های مشابه و دیدگاه‌های مختلف درباره این احساس آشنا می‌شوید.

دژاوو یعنی چه؟

به گزارش راز بقا، واژهٔ دژاوو (Déjà vu) ریشه‌ای فرانسوی دارد و به معنای «قبلاً دیده‌شده» است. این پدیده زمانی اتفاق می‌افتد که فرد احساس می‌کند تجربه‌ای که هم‌اکنون دارد، قبلاً در گذشته تجربه کرده، ولی در واقع این نخستین بار است که آن موقعیت را تجربه می‌کند.

مثلاً ممکن است وارد یک خانه شوید که تا به حال در آن نبوده‌اید، ولی حس آشنایی شدیدی به شما دست دهد. یا ممکن است جمله‌ای را از زبان کسی بشنوید و با خودتان بگویید: «من دقیقاً همین حرف را قبلاً شنیده‌ام!»

چرا دژاوو اتفاق می‌افتد؟

دژاوو سال‌هاست که ذهن دانشمندان، روان‌شناسان و عصب‌شناسان را به خود مشغول کرده است. چند نظریه مطرح شده که هر یک از زاویه‌ای خاص این پدیده را بررسی می‌کنند:

یک. اختلال در پردازش حافظه

یکی از پرطرفدارترین تئوری‌ها این است که دژاوو نتیجهٔ ناهماهنگی در عملکرد حافظه کوتاه‌مدت و بلندمدت است. به گزارش راز بقا اطلاعاتی که باید وارد حافظهٔ کوتاه‌مدت شود، به‌طور اشتباه وارد حافظه بلندمدت می‌شود. در نتیجه، مغز فکر می‌کند که این تجربه قبلاً رخ داده است، چون در حافظه بلندمدت ثبت شده، در حالی که این‌گونه نیست.

دو. پردازش موازی در مغز

مغز ما اطلاعات دریافتی را به‌صورت هم‌زمان از دو مسیر متفاوت پردازش می‌کند. اگر بین این دو مسیر اختلاف زمانی بسیار کوچکی (مثلاً چند میلی‌ثانیه) رخ دهد، یکی از مسیر‌ها زودتر اطلاعات را دریافت می‌کند و مغز آن را به عنوان تجربهٔ قبلی تفسیر می‌کند. این تأخیر بسیار جزئی می‌تواند منجر به حس دژاوو شود.

برای مطالعه بیش‌تر بخوانید:

چرا نمی‌توانیم خودمان را قلقلک بدهیم؟

عمو حاجی؛ کثیف‌ترین مرد ایران و جهان که ۶۰ سال حمام نرفت و از لاشه حیوانات تغذیه می‌کرد

سه. رؤیا‌های فراموش‌شده

برخی روان‌شناسان معتقدند که دژاوو ممکن است ناشی از تجربه موقعیتی در خواب باشد. شاید شما صحنه‌ای را در خواب دیده‌اید، اما آن را فراموش کرده‌اید، و وقتی در دنیای واقعی با آن مواجه می‌شوید، حس آشنایی عجیبی پیدا می‌کنید.

چهار. واکنش طبیعی مغز در شرایط خاص

خستگی، استرس، اضطراب یا کم‌خوابی می‌توانند عملکرد مغز را مختل کرده و منجر به تجربه دژاوو شوند. در این شرایط، مغز نمی‌تواند اطلاعات را به‌درستی پردازش کند و به‌اشتباه حس «آشنا بودن» ایجاد می‌شود.

آیا دژاوو خطرناک است؟

در بیشتر موارد، دژاوو کاملاً طبیعی است و هیچ جای نگرانی ندارد. حدود ۷۰٪ از مردم دنیا دست‌کم یک بار در زندگی‌شان آن را تجربه می‌کنند. این حس معمولاً کوتاه‌مدت و بدون دردسر است.

با این حال، اگر دژاوو به‌طور مکرر و با علائم دیگری مانند سردرگمی، توهم، از دست دادن حافظه یا تشنج همراه باشد، ممکن است نشانه‌ای از اختلالات عصبی مانند صرع لوب گیجگاهی باشد. در این صورت، بهتر است به پزشک متخصص مغز و اعصاب مراجعه شود.

دژاوو بیشتر در چه کسانی دیده می‌شود؟

مطالعات نشان داده‌اند که دژاوو بیشتر در افراد بین ۱۵ تا ۲۵ سال شایع است. همچنین، افرادی که زیاد سفر می‌کنند، خلاق‌اند یا خواب‌های vivid و زنده می‌بینند، بیشتر دچار این پدیده می‌شوند.

برخی محققان معتقدند کسانی که اضطراب یا اختلالاتی مانند ADHD دارند نیز ممکن است بیشتر از دیگران دژاوو را تجربه کنند، هرچند که شواهد قطعی برای این ادعا هنوز وجود ندارد.

پدیده‌های مشابه دژاوو

دژاوو تنها پدیده ذهنی از این نوع نیست. چند اصطلاح دیگر نیز وجود دارد که گاهی با دژاوو اشتباه گرفته می‌شوند:

یک. ژامِوو (Jamais vu)

برعکس دژاوو است. فرد چیزی را که باید آشنا باشد (مثلاً چهره یک دوست یا معنای یک واژه ساده) را به‌طور موقت غریبه یا ناآشنا احساس می‌کند.

دو. پرِسک وو (Presque vu)

حس «نوک زبان بودن»؛ یعنی وقتی چیزی را می‌دانید، اما نمی‌توانید به زبان بیاورید یا به خاطر بیاورید.

سه. دژا ویکیو (Déjà vécu)

حس تجربه کامل یک رخداد؛ نه فقط دیدن یک صحنه، بلکه باور به اینکه کل واقعه را قبلاً زندگی کرده‌اید.

دژاوو در فرهنگ و فلسفه

دژاوو تنها از منظر علمی مورد توجه نیست، بلکه در فلسفه و حتی ادبیات هم به آن پرداخته شده است. به گزارش راز بقا برخی فیلسوفان آن را نوعی «یادآوری روح» می‌دانند، یا نشانه‌ای از زندگی گذشته یا واقعیت‌های موازی. هرچند این دیدگاه‌ها علمی نیستند، اما در باور‌های عمومی و آثار هنری جایگاه خاصی دارند.

در بسیاری از فیلم‌ها و داستان‌ها، دژاوو به عنوان نشانه‌ای از «شکستن واقعیت» یا ورود به دنیایی دیگر استفاده می‌شود. نمونه معروف آن در فیلم «ماتریکس» است، جایی که دژاوو نشانه‌ای از تغییر در سیستم شبیه‌سازی‌شده تلقی می‌شود.

دژاوو یکی از اسرارآمیزترین پدیده‌های ذهنی انسان است. به گزارش راز بقا اگرچه علم هنوز نتوانسته به‌طور کامل آن را توضیح دهد، ولی تئوری‌های فعلی درباره حافظه، پردازش مغزی و خواب می‌توانند راهی برای درک آن فراهم کنند.

تجربه دژاوو برای بیشتر مردم طبیعی و بی‌خطر است، اما اگر این حس به‌صورت مکرر و با علائم دیگر همراه باشد، باید مورد بررسی دقیق قرار گیرد.

در نهایت، دژاوو شاید تنها نشانه‌ای از پیچیدگی ذهن و مغز ما باشد یادآوری اینکه چقدر هنوز از سازوکار‌های ذهنمان بی‌خبریم.