تپه عبدالحسین لرستان؛ جمجمه ۹۰۰۰ ساله‌ای که تاریخ بشر را بازنویسی کرد

راز بقا: یکی از یافته‌های باستان‌شناسی شگفت‌انگیز و در عین حال پررمز و راز ایران، مربوط به اسکلت زنی است که حدود ۹۰۰۰ سال پیش در منطقه تپه عبدالحسین واقع در شهرستان دلفان، استان لرستان زندگی می‌کرده. اما چیزی که این اسکلت را از دیگر نمونه‌های یافت‌شده متمایز می‌کند، تغییر شکل عمدی جمجمه آن است؛ رسمی که از هزاران سال پیش در جوامع مختلف بشری رایج بوده و اهدافی گوناگون را دنبال می‌کرده است.

کشف در تپه عبدالحسین

به گزارش راز بقا، تپه عبدالحسین یکی از محوطه‌های باستانی مهم در زاگرس مرکزی به شمار می‌رود. این محوطه برای نخستین‌بار در سال ۱۳۵۷ توسط باستان‌شناسان کاوش شد. یافته‌ها نشان می‌دهد که تپه عبدالحسین متعلق به یک روستای نوسنگی بوده که از اواخر هزاره نهم تا میانه‌های هزاره هفتم پیش از میلاد در آن زندگی جریان داشته است. در این محل، آثار مربوط به هر دو دوره نوسنگی بدون سفال و نوسنگی با سفال کشف شده که اطلاعات ارزنده‌ای درباره نخستین اجتماعات انسانی در فلات ایران ارائه می‌دهد.

ویژگی‌های جمجمه کشف‌شده

براساس نتایج مطالعات آناتومیکی و انسان‌شناسی انجام‌شده، اسکلت کشف‌شده در تپه عبدالحسین متعلق به زنی با سن تقریبی ۳۰ تا ۴۰ سال بوده است. قد این زن با توجه به تحلیل استخوان ران، حدود ۱۵۷ تا ۱۶۵ سانتی‌متر تخمین زده شده است. اما ویژگی اصلی این اسکلت، تغییر شکل عمدی جمجمه اوست.

بررسی‌های دقیق نشان می‌دهد که جمجمه این زن در دوران نوزادی با استفاده از دو باند پهن بسته شده است. به گزارش راز بقا این عمل باعث شده تا بخش جلویی (پیشانی) و عقبی (پس‌سری) جمجمه، به‌صورت غیرطبیعی و کشیده درآید. نتیجه چنین عملی، افزایش ارتفاع جمجمه، باریک شدن بخش میانی (ناحیه گیجگاهی) و برجستگی ناحیه پیشانی بوده است. این نوع تغییر شکل نه‌تنها ساختار استخوانی سر را دگرگون کرده، بلکه احتمالاً روی چهره فرد نیز تأثیر قابل توجهی داشته است.

چرا جمجمه را تغییر شکل می‌دادند؟

تغییر شکل عمدی جمجمه در بسیاری از فرهنگ‌های باستانی جهان از جمله در ایران، آمریکای جنوبی، آسیای میانه و حتی اروپا دیده شده است. اما دلایل انجام این کار چه بوده؟

مطالعات مردم‌شناسی در جوامع بومی امروزی که همچنان این رسم را حفظ کرده‌اند، به همراه تحلیل شواهد باستان‌شناسی، نشان می‌دهد که این رسم می‌توانسته اهداف گوناگونی را دنبال کند:

تفکیک اجتماعی: افراد با جمجمه‌های تغییرشکل‌یافته ممکن بود به طبقه خاصی از جامعه یا حتی خانواده‌های اشرافی تعلق داشته باشند.

تمایز جنسیتی: در برخی جوامع، فرم خاصی از جمجمه برای زنان و شکلی دیگر برای مردان مرسوم بوده است.

اهداف آیینی یا مذهبی: ممکن است چنین اعمالی جنبه‌ی آیینی داشته و به باور‌های اعتقادی آن زمان وابسته بوده باشد.

زیبایی‌شناختی: در برخی فرهنگ‌ها، جمجمه بلند و کشیده نوعی زیبایی تلقی می‌شده است؛ درست مانند تفاوت معیار‌های زیبایی در دوران‌های مختلف.

نمونه‌هایی دیگر در ایران

تپه عبدالحسین تنها محوطه‌ای نیست که شواهد تغییر شکل عمدی جمجمه در آن دیده شده است. محوطه‌های باستانی دیگری در فلات ایران نیز نشانه‌هایی از این رسم را به نمایش گذاشته‌اند، از جمله:

تپه گنج‌دره (کرمانشاه)

تپه علی‌کش (ایلام)

تپه چغا سفید

تپه غنیل

در این مناطق، آثاری مشابه با آنچه در تپه عبدالحسین یافت شده، مشاهده گردیده که نشان از گستردگی این رسم در فلات ایران دارد. یافته‌ها نشان می‌دهد که در فاصله زمانی ۷۰۰۰ تا ۸۵۰۰ سال پیش، تغییر شکل عمدی جمجمه در جوامع نوسنگی غرب ایران امری رایج بوده است.

برای مطالعه بیش‌تر بخوانید:

اسماعیل بن شریف؛ سلطان مراکش که با ۸۶۷ فرزند و ۵۰۴ همسر رکورددار تعداد فرزند در جهان است!

تپه الله‌قلی؛ گنج ۹ هزار ساله آذربایجان شرقی که قدیمی‌ترین سفال و اشیای فلزی جهان در آنجا کشف شد

برنز‌های لرستان؛ بزرگترین گنج لرستان که به طرز عجیبی از ایران دزدیده شد و سر از آمریکا، لندن و لوور درآورد

مقایسه با سایر نقاط جهان

در تمدن‌های باستانی دیگری مانند مایا‌ها در آمریکای مرکزی، هون‌ها در آسیای میانه و برخی قبایل بومی آفریقا نیز تغییر شکل جمجمه دیده شده است. به گزارش راز بقا در برخی از این جوامع، نوزادان از بدو تولد تحت فشار باند‌های سفت یا تخته‌های چوبی قرار می‌گرفتند تا سر آنها به شکل مطلوب جامعه درآید. این شباهت‌ها نشان‌دهنده آن است که تمایل به دگرگون‌سازی بدن انسان برای رسیدن به ایده‌آل‌های فرهنگی، پدیده‌ای جهانی و بسیار کهن است.

ارزش مطالعاتی این کشف

جمجمه کشف‌شده در تپه عبدالحسین، به‌دلیل قدمت بالا، سلامت نسبی، و ویژگی‌های خاص آن، منبعی بسیار ارزشمند برای باستان‌شناسان، انسان‌شناسان و زیست‌باستان‌شناسان است. این یافته، نه‌تنها اطلاعاتی درباره ظاهر فیزیکی افراد در دوران نوسنگی ارائه می‌دهد، بلکه ما را با نظام اجتماعی، باور‌های فرهنگی و سلیقه زیبایی‌شناختی انسان‌هایی آشنا می‌کند که ۹۰۰۰ سال پیش در زاگرس مرکزی زندگی می‌کرده‌اند.

تغییر شکل عمدی جمجمه پدیده‌ای پیچیده و چندوجهی است که ابعاد مختلفی از زندگی اجتماعی، فرهنگی و زیباشناختی انسان‌های باستان را در بر می‌گیرد. به گزارش راز بقا کشف جمجمه کشیده‌شکل زن نوسنگی در تپه عبدالحسین نه‌تنها پرده از یکی از رسوم کمترشناخته‌شده پیشینیان برمی‌دارد، بلکه تصویری زنده از تنوع و عمق فرهنگی ایران باستان به ما نشان می‌دهد. با ادامه پژوهش‌ها در محوطه‌های باستانی ایران، احتمالاً نمونه‌های بیشتری از این سنت شگفت‌انگیز کشف خواهد شد و درک ما از انسان و تاریخ، کامل‌تر خواهد گشت.