کشت آنغوزه در نهبندان؛ گیاه دارویی با درآمد میلیونی، کم‌مصرف و صادراتی که در دل کویر ایران کاشته شده است

راز بقا: در جنوب استان خراسان جنوبی، جایی که خاک خشک و بی‌پناه با آفتاب تند روزگار می‌گذراند، گیاهی عجیب با بویی تند و طعمی تلخ از دل زمین بیرون می‌زند؛ نامش «آنغوزه» (نام علمی: Ferula assafoetida) است. مردم محلی به آن «آنقوزه» یا «هِل» هم می‌گویند. در شهرستان نهبندان، سال‌هاست این گیاه دارویی خودرو یا نیمه‌خودرو، هم نان‌آور خانواده‌هاست و هم منبعی برای صادرات.

آنغوزه چیست و چرا مهم است؟

به گزارش راز بقا، آنغوزه (با نام علمی Ferula assa-foetida) از خانواده چتریان است؛ ریشه‌اش ضخیم، بویش تند، و صمغش پرارزش. این گیاه بومی مناطق خشک ایران، افغانستان و ترکمنستان است و در ایران بیشتر در جنوب خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان، و بخش‌هایی از کرمان دیده می‌شود. اما آنچه در نهبندان اتفاق افتاده، ترکیبی است از طبیعت بکر، سنت قدیمی و نیاز معیشتی.

در دل کوه‌های «شوسف»، «چاه‌دراز» و «سهل‌آباد»، این گیاه بدون نیاز به آبیاری و کود شیمیایی رشد می‌کند. حتی زمانی که کشاورزی معمول در منطقه از نفس می‌افتد، آنغوزه سر بلند می‌کند.

گیاهی که با خشکسالی دوست است

نهبندان جزو خشک‌ترین شهرستان‌های ایران است. میانگین بارندگی سالانه‌اش زیر ۱۰۰ میلی‌متر است و منابع آبی محدود به چند قنات و چاه کم‌آب هستند. در چنین شرایطی، کشت گیاهانی مثل زعفران، پسته یا حتی گندم، توجیه اقتصادی ندارد. اما آنغوزه که به آب وابسته نیست، خودش را با شرایط سخت وقف داده و این یعنی یک فرصت.

به گزارش راز بقا کشاورزان محلی می‌دانند آنغوزه چه ارزش عجیبی دارد. صمغ آنغوزه که در اصل نوعی شیره خشک‌شده گیاه است، در طب سنتی برای تقویت معده، ضد نفخ، ضد اسپاسم و درمان انگل‌ها استفاده می‌شود. در بازار جهانی، این صمغ برای تولید دارو، عطر و حتی طعم‌دهنده‌ها کاربرد دارد.

برداشت صمغ؛ کاری سخت، اما پرسود

برداشت آنغوزه کاری نیست که هر کسی بتواند انجام دهد. باید تجربه داشت، دل و جگر داشت. مردان محلی با ابزار ساده، شکافی کوچک در ساقه گیاه ایجاد می‌کنند. چند روز بعد، صمغ سفیدرنگی بیرون می‌زند. این صمغ به‌تدریج سفت و تیره می‌شود و هر چند روز یک‌بار دوباره تراش داده می‌شود تا صمغ بیشتری خارج شود. این کار ممکن است تا دو ماه ادامه داشته باشد.

در گذشته، مردم برای مصرف محلی صمغ را نگه می‌داشتند یا به شیوه سنتی در عطاری‌ها می‌فروختند. اما در سال‌های اخیر، شرکت‌های فرآوری گیاهان دارویی وارد ماجرا شده‌اند و محصولات آنغوزه به کشور‌های هند، آلمان و چین صادر می‌شود.

قیمت هر کیلو صمغ آنغوزه گاهی به بیش از ۸ تا ۱۰ میلیون تومان هم می‌رسد. برای خانواده‌ای که فقط چند بوته در زمین خشک اطراف روستا دارد، همین چند کیلو صمغ می‌تواند هزینه یک سال زندگی را تأمین کند.

تهدیدها: قاچاق، برداشت بی‌رویه و نابودی طبیعت

اما همه‌چیز هم گل و بلبل نیست. چون گیاه خودرو است، افراد سودجو بدون نظارت و با برداشت‌های غیر اصولی به جان آنغوزه افتاده‌اند. ریشه گیاه اگر آسیب ببیند، دیگر محصول نمی‌دهد. برداشت زودهنگام یا چندباره، باعث نابودی بوته‌ها می‌شود.

به گزارش راز بقا در سال‌های اخیر، اداره منابع طبیعی نهبندان برای کنترل این وضعیت، مجوز برداشت قانونی صادر کرده است. مردم روستا در قالب تعاونی‌های محلی با دریافت مجوز، می‌توانند در محدوده خاص برداشت کنند. این کار هم اشتغال‌زایی کرده و هم مانع قاچاق صمغ شده است.

زنانی که آنغوزه را زندگی می‌کنند

جالب اینجاست که در برخی روستا‌ها مثل «میغان» و «ده‌محمد» زن‌های محلی هم پا به پای مردان در برداشت و پاک‌سازی صمغ آنغوزه نقش دارند. در خانه، صمغ‌های برداشت‌شده را پاک و بسته‌بندی می‌کنند. بعضی هم با آموزش‌های جهاد کشاورزی، به فکر فرآوری آنغوزه در قالب قطره، پودر یا عصاره افتاده‌اند.

برای مطالعه بیش‌تر بخوانید:

خار پیرزن یا گنج گوهر؛ گیاه بومی ایران که با خارمریم اشتباه گرفته می‌شود و کاشت آن درآمد بالایی دارد

آنغوزه؛ گیاهی ارزشمند با خواص دارویی که هر هفت سال گل می‌دهد و چیدنش جریمه دارد!

سمسیل یا سیاه‌شور مصری؛ گیاه خوشمزه‌ای که در خشک‌ترین بیابان‌های جهان رشد می‌کند و دوای درد کلیه است!

آینده روشن، اگر قدرش را بدانیم

در روزگاری که بیشتر محصولات کشاورزی وابسته به آب هستند، آنغوزه یک استثنای نجات‌بخش است. این گیاه به آب نیازی ندارد، بیماری کمی دارد، نیازی به سم و کود ندارد، و در زمین‌های حاشیه‌ای قابل رشد است.

اگر مدیریت اصولی، آموزش محلی، و حمایت بازار ادامه پیدا کند، آنغوزه می‌تواند نه فقط یک محصول درآمدزا، بلکه یک برند برای شهرستان نهبندان باشد. روستایی که شاید نامش روی نقشه گم باشد، اما بوی تند و خاص آنغوزه‌اش در بازار‌های دنیا پیچیده است.

به گزارش راز بقا آنغوزه، این گیاه بدبو، اما پرمنفعت، نشان می‌دهد که در دل خاک خشک و کم‌آب ایران هم می‌توان طلایی به نام «فرصت» پیدا کرد. تجربه‌ی واقعی کشاورزان نهبندان ثابت کرده که با دانش بومی، استفاده درست از منابع طبیعی، و حمایت هدفمند، حتی یک گیاه تلخ می‌تواند کام زندگی روستایی را شیرین کند.