












راز بقا: در دل باغها و فضای سبز شهرهای معتدل ایران، گاه با درختی روبهرو میشویم که با برگهای ستارهای و رنگهای بینظیر پاییزیاش، چشم هر بینندهای را به خود خیره میکند. این درخت، که به نام «عنبرسائل» (Liquidambar orientalis) شناخته میشود، نهتنها زیبایی بصری بینظیری دارد، بلکه کاربردهای دارویی، صنعتی و حتی فرهنگی نیز بههمراه میآورد. هرچند نامش برای بسیاری آشنا نیست، اما در فضای سبز ایران، بهویژه در مناطق معتدل و نیمهخشک، بهمرور جایگاه ویژهای پیدا کرده است.
به گزارش راز بقا، درخت عنبرسائل در نگاه اول، ممکن است تنها یک گونهی زینتی به نظر برسد؛ اما واقعیت آن است که این درخت، علاوه بر ظاهر جذاب، یک گنج پنهان است؛ گنجی که هم چوبی مقاوم و پرکاربرد دارد، هم صمغی خوشبو و دارویی از پوستش استخراج میشود، و هم درختی بادوام برای شهرها و باغهای ایرانی به شمار میرود. این درخت با آبوهوای گرم و خشک چندان سازگار نیست، اما در اقلیمهای نیمهخشک با آبیاری مناسب، عملکرد بسیار خوبی دارد و میتواند گزینهای اقتصادی و کارآمد برای بسیاری از نقاط ایران باشد.
عنبرسائل بومی نواحی شرقی مدیترانه، از جمله ترکیه، یونان و سوریه است و حدود چهار دهه پیش وارد ایران شد. ابتدا در نهالستانها و باغهای گیاهشناسی کاشته شد، اما بهمرور، بهخاطر ویژگیهای خاصش، راه خود را به پارکها، بلوارها، و فضاهای سبز شهری باز کرد. در حال حاضر، در شهرهایی، چون شیراز، اصفهان، تهران، کرج، ساری، و برخی نقاط شمالی و غربی کشور، میتوان نمونههای موفقی از این درخت را دید که با فرم ایستاده، برگهای براق و رنگهای خزان پرشور خود، جلوهای ویژه به محیط میدهند.
به گزارش راز بقا این درخت نسبت به سرمای زمستان مقاوم است و از معدود گونههای زینتی وارداتیست که در زمستانهای ایران از بین نمیرود. البته در برابر خشکی شدید یا بادهای داغ جنوبی دوام چندانی ندارد و نیازمند مراقبت در مناطق خیلی گرم و خشک است. از این جهت، مناسب اقلیمهای نیمهخشک معتدل مانند دامنههای زاگرس، مناطق مرتفع شمالی استان فارس، برخی نقاط مرکزی و حاشیه کوهستانهاست.
عنبرسائل درختی با قامت بلند، تنهای صاف و شاخههایی پراکنده و متوازن است. به گزارش راز بقا ارتفاع آن در شرایط مساعد به بیش از ۳۰ متر هم میرسد. برگهای این درخت به شکل پنجهای یا ستارهای با پنج تا هفت بریدگی عمیق هستند و سطح آنها براق و سبز تیره است. با فرا رسیدن پاییز، برگها به تدریج زرد، نارنجی، سرخ و ارغوانی میشوند و از درختی سبز، یک تابلو نقاشی پاییزی میسازند. این تغییر رنگ شدید و درخشان، یکی از دلایل اصلی محبوبیت این درخت در طراحی فضای سبز شهری و باغی است.
گلهای این درخت کوچک و زردرنگ هستند و در اوایل بهار شکوفا میشوند. میوهها به شکل کرهای و خاردارند و شبیه توپ کوچکی با خارهای سفت و خشک هستند. این میوهها تا زمستان روی درخت باقی میمانند و زیبایی خاصی به شاخههای بیبرگ میدهند.
یکی از ویژگیهای منحصربهفرد این درخت، تولید صمغی خوشبو و پرکاربرد است. با ایجاد شکاف در پوست تنه، مادهای چسبناک و قرمز رنگ خارج میشود که در مناطق مختلف به آن «صمغ سرخ» یا «عنبرسائل» میگویند. این صمغ عطری گرم، شیرین و آرامبخش دارد و از دیرباز در صنایع عطرسازی، صابونسازی، داروسازی و حتی طب سنتی استفاده شده است.
در برخی متون کهن آمده که این صمغ برای تسکین درد مفاصل، آرامکردن اعصاب و بهبود مشکلات تنفسی کاربرد داشته است. همچنین در رایحهدرمانی، بخور حاصل از این صمغ برای ایجاد آرامش ذهن و دفع اضطراب پیشنهاد میشود. از این جهت، صمغ عنبرسائل قابلیت تبدیل به یک محصول صادراتی در حوزهی داروهای گیاهی و محصولات آروماتراپی را دارد.
چوب این درخت نیز بسیار باکیفیت، سخت، متراکم و دارای الیاف یکدست است. به گزارش راز بقا به دلیل رنگ قهوهای روشن با رگههای موازی، در صنایع چوبی مانند ساخت روکش، کابینت، مبلمان، قابسازی، و نجاری سنتی استفاده میشود. همچنین در برخی کشورهای صنعتی از چوب عنبرسائل برای ساخت ادوات موسیقی، روکش داخلی خودروها و کفپوشهای لوکس استفاده میشود. در صورت گسترش کشت این درخت در ایران، میتوان در آینده روی صادرات چوب آن نیز حساب کرد.
برای مطالعه بیشتر بخوانید:
گز روغنی؛ طلای سبز جنوب ایران که به خشکسالی مقاوم است و سود اقتصادی بسیار بالایی دارد
درخت عنبرسائل اگرچه درختی مقاوم محسوب میشود، اما برای رشد بهینه نیاز به شرایط خاصی دارد. خاک باید حاصلخیز، دارای زهکشی مناسب و تا حدی مرطوب باشد. آبیاری منظم، بهویژه در تابستان، به رشد بهتر آن کمک میکند. این درخت در مناطق سایهدار رشد نمیکند و نیازمند نور آفتاب کامل است. در مناطقی که تابستانهای بسیار داغ یا زمستانهای بسیار سخت دارند، باید با احتیاط کاشته شود.
هرس این درخت عمدتاً برای فرمدهی در سالهای اولیه توصیه میشود. پس از تثبیت درخت، نیازی به هرس زیاد نیست. مراقبت از برگهای ریخته در پاییز (برای جلوگیری از گسترش بیماریهای قارچی) و تغذیه خاک در بهار با کود دامی پوسیده، کافیست تا درخت در سلامت کامل رشد کند.
تکثیر عنبرسائل از طریق بذر و قلمه ممکن است. بذرها معمولاً در پاییز از میوههای خشکشده جمعآوری میشوند و برای افزایش قدرت جوانهزنی، بهتر است دو تا سه ماه در شرایط سرد نگهداری شوند (استراتیفیکاسیون سرد). در بهار، بذرها را میتوان در خزانه یا گلدان کاشت و پس از رشد، نهالها را به زمین اصلی منتقل کرد.
به گزارش راز بقا قلمهگیری از شاخههای نیمهخشبی در اواخر تابستان یا اوایل پاییز نیز روش موفقی برای تکثیر این درخت است. اگر از هورمون ریشهزایی استفاده شود، درصد موفقیت افزایش مییابد. در مناطقی که نهالستانهای مجهز وجود ندارد، باغداران میتوانند با استفاده از این روشهای ساده، خودشان نسبت به ازدیاد این درخت اقدام کنند.
درخت عنبرسائل بهخاطر ظاهر منظم، برگهای زیبا و خزان رنگارنگ، گزینهای بسیار مناسب برای کاشت در پارکها، حاشیه بلوارها، محوطه مدارس، دانشگاهها، بیمارستانها و باغهای مسکونی است. ریشههای آن سطحی نیست و به سازههای اطراف آسیب نمیزند، ازاینرو انتخاب مناسبی برای مناطق مسکونی و شهری محسوب میشود.
علاوه بر جنبه زینتی، این درخت بهدلیل جذب خوب آلودگیهای هوا، تولید اکسیژن بالا و مقاومت نسبی به آفات، میتواند نقش موثری در بهبود کیفیت محیطزیست شهری داشته باشد. در شهرهای صنعتی، کاشت عنبرسائل در حاشیه خیابانها و مراکز پرتردد، بهمرور میتواند از آلودگی هوا بکاهد و فضای سبز ماندگارتری ایجاد کند.
عنبرسائل نهتنها یک درخت زیبا و مقاوم است، بلکه دارای ارزشهای اقتصادی، دارویی و زیستمحیطی فراوانی است که در صورت توجه، میتواند به بخشی از هویت فضای سبز ایران تبدیل شود. به گزارش راز بقا در شرایطی که بحران آب، کمبارشی و فشارهای اقلیمی، بسیاری از درختان سنتی ایران را دچار مشکل کردهاند، عنبرسائل با قابلیت سازگاری در خاکهای نیمهمرطوب و اقلیم معتدل، میتواند بهعنوان درختی جایگزین، قابل اتکا و پُربازده مطرح شود.
با توسعه کشت آن در باغهای شهری، نهالستانها، حاشیه شهرها و حتی برخی اراضی کشاورزی با خاک غیرزراعی، هم زیبایی و سایه فراهم میشود، هم محصولی با ارزش افزوده در اختیار کشاورزان و شهرداریها قرار میگیرد. درختی که شاید روزی نهچندان دور، نامش را نه فقط در کتابهای گیاهشناسی، که در فهرست درختان راهبردی ایران ببینیم.