کاج کوک؛ درختی باقی مانده از دوران دایناسور‌ها که هر جای دنیا باشد به سمت خط استوا خم می‌شود!

راز بقا: آراکاریای ستونی با نام علمی Araucaria columnaris که با نام رایج کاج کوک (Cook pine) نیز شناخته می‌شود، یکی از چشم‌نوازترین و شگفت‌انگیزترین درختان جهان است. این درخت با قامت بلند و باریک خود و پراکندگی جهانی منحصربه‌فردش، توجه بسیاری از گیاه‌شناسان، طراحان فضای سبز و علاقه‌مندان به طبیعت را به خود جلب کرده است.

به گزارش راز بقا، کاج کوک متعلق به خانواده‌ی کهن آراکاریاسی (Araucariaceae) است؛ خانواده‌ای با قدمتی میلیون‌ساله که از دوران دایناسور‌ها تاکنون باقی مانده است.

یک. ویژگی‌های گیاه‌شناسی

کاج کوک درختی همیشه‌سبز و بومی کالدونیا نو (New Caledonia) است؛ مجمع‌الجزایری در جنوب غربی اقیانوس آرام که تحت حاکمیت فرانسه قرار دارد. این درخت در زیستگاه بومی خود می‌تواند تا ۶۰ متر رشد کند، اما معمولاً در مناطق دیگر بین ۳۰ تا ۵۰ متر بلندی دارد. واژه‌ی «columnaris» در نام علمی این درخت به معنای ستونی‌شکل بودن آن است و به خوبی ساختار کشیده و عمودی آن را توصیف می‌کند.

پوسته‌ی درخت خاکستری مایل به قهوه‌ای و با افزایش سن به صورت پوسته‌پوسته و خشن درمی‌آید. به گزارش راز بقا شاخه‌ها به صورت حلقه‌ای و منظم روی تنه رشد می‌کنند. برگ‌های آن سوزنی‌شکل، خمیده و متراکم هستند و نمایی سبز و پرپشت به درخت می‌دهند.

دو. طبقه‌بندی و تکامل

کاج کوک متعلق به سرده‌ی آراکایا (Araucaria) است که قدمت آن به دوران مزوزوئیک، بیش از ۲۰۰ میلیون سال پیش بازمی‌گردد. این سرده حدود ۲۰ گونه دارد که از جمله مشهورترین آنها می‌توان به کاج نورفولک (Araucaria heterophylla) و درخت معمای میمون (Araucaria araucana) اشاره کرد.

بر اساس مطالعات ژنتیکی، تنوع گونه‌های آراکایا هم‌زمان با فروپاشی قاره‌ی باستانی گوندوانا رخ داده است. به گزارش راز بقا امروزه این گونه‌ها بیشتر در نیم‌کره‌ی جنوبی، به‌ویژه در آمریکای جنوبی، استرالیا، نیوزیلند و جزایر اقیانوس آرام یافت می‌شوند.

سه. پراکندگی جغرافیایی و زیستگاه

هرچند کاج کوک بومی کالدونیای نو است، اما به دلیل شکل زیبایش و سازگاری بالا، در بسیاری از مناطق دنیا کاشته شده است. این درخت در آب‌وهوای گرمسیری و نیمه‌گرمسیری رشد خوبی دارد و مخصوصاً در مناطق ساحلی عملکرد بسیار مناسبی از خود نشان می‌دهد.

این درخت در حال حاضر در کشور‌هایی نظیر هاوایی، هند، استرالیا، ایالات متحده (به‌ویژه کالیفرنیا و فلوریدا) و برخی جزایر کارائیب دیده می‌شود. در بسیاری از این مناطق، کاج کوک به عنوان درختی زینتی در پارک‌ها، خیابان‌ها، پردیس‌های دانشگاهی و فضا‌های شهری کاشته می‌شود.

چهار. راز عجیب انحراف

یکی از ویژگی‌های جالب کاج کوک، انحراف منظم آن به سمت خط استواست. مطالعات نشان داده‌اند که این درختان در نیم‌کره‌ی جنوبی به سمت شمال و در نیم‌کره‌ی شمالی به سمت جنوب خم می‌شوند. هر چه فاصله از خط استوا بیشتر باشد، زاویه‌ی انحراف بیشتر می‌شود.

این پدیده سال‌هاست ذهن دانشمندان را به خود مشغول کرده است. به گزارش راز بقا یکی از نظریه‌ها این است که این انحراف پاسخی فتوتروپیک (نورگرایانه) برای دریافت نور بیشتر خورشید است. نظریه‌ای دیگر آن را نوعی پاسخ ژئوتروپیک (گرایش به جاذبه) در روند رشد درخت می‌داند.

صرف‌نظر از دلیل واقعی، این ویژگی عجیب باعث شده کاج کوک به درختی منحصر‌به‌فرد و مورد توجه تبدیل شود.

پنج. اهمیت زیست‌محیطی

در زیستگاه بومی‌اش، کاج کوک نقش مهمی در اکوسیستم دارد. این درخت محل لانه‌سازی پرندگان و حشرات است و سوزن‌های ریخته‌شده‌اش در چرخه‌ی مواد غذایی کف جنگل نقش دارند. با این حال، در برخی مناطق غیربومی، پوشش متراکم سوزن‌های آن می‌تواند از رشد گیاهان بومی جلوگیری کند.

به دلیل مقاومت بالایش در برابر شرایط نامساعد، این درخت در برخی مناطق ساحلی به عنوان بادشکن و عامل کنترل فرسایش خاک کاشته می‌شود.

شش. کاربرد‌های باغبانی و شهری

کاج کوک به خاطر شکل ستونی و برگ‌های همیشه‌سبز، محبوب طراحان فضای سبز است. این درخت مخصوصاً در مناطق ساحلی بسیار خوب رشد می‌کند و در برابر باد‌های شور مقاوم است.

برای رشد به نور کامل و آبیاری متوسط نیاز دارد و پس از استقرار، نگهداری کمی می‌طلبد. همچنین نسبتاً مقاوم به آفات است؛ اما در خاک‌های زهکشی‌نشده ممکن است دچار پوسیدگی ریشه شود.

رشد عمودی و باریک این درخت باعث می‌شود حتی در فضا‌های محدود شهری نیز کاربرد داشته باشد. از آن به عنوان نقطه‌ی کانونی در طراحی باغ‌ها، ردیف‌های دوطرفه در خیابان‌ها یا حتی درخت کریسمس طبیعی در مناطق گرمسیری استفاده می‌شود.

برای مطالعه بیش‌تر بخوانید:

«لوبیای تونکا»؛ بدجنس‌ترین درخت جهان که با استفاده از صاعقه رقبای خود را نابود می‌کند!

سیبچه مرگ؛ سمی‌ترین و خطرناک‌ترین درخت جهان که با یک لمس می‌کشد و حتی سایه‌اش هم مرگبار است

درخت «شِبا»؛ زنده کردن دوباره درخت معروف کتاب مقدس ۱۰۰۰ سال پس از انقراض!

هفت. چوب و استفاده‌های تجاری

هرچند کاج کوک چوب صنعتی پرکاربردی ندارد، اما چوب آن سبک، نرم و راست‌بافت است و برای مواردی مانند تولید خمیر کاغذ، ساخت سازه‌های سبک و دیوارپوش داخلی کاربرد دارد.

در برخی کشور‌ها از این درخت در برنامه‌های جنگل‌کاری و آزمایش‌های جنگلی استفاده شده است؛ هرچند بیشترین ارزش آن در کاربرد زینتی است.

هشت. اهمیت فرهنگی و تاریخی

نام «کاج کوک» به احترام دریانورد معروف بریتانیایی کاپیتان جیمز کوک انتخاب شده است؛ کسی که در سال ۱۷۷۴ طی سفر دوم خود، کالدونیای نو را نقشه‌برداری کرد. به گزارش راز بقا توصیف رسمی این گونه نیز توسط گیاه‌شناس فرانسوی برانیا در قرن نوزدهم انجام شد.

در بسیاری از مناطق گرمسیری، این درخت به نمادی از زیبایی، پایداری و ارتباط با دریا تبدیل شده است. کاج کوک همچنین در طراحی شهری و ایجاد فضای سبز منظم، بسیار محبوب است.

۹. وضعیت حفاظتی

در کالدونیای نو، جمعیت کاج کوک در وضعیت پایدار و غیر تهدید‌شده قرار دارد. اما برخی گونه‌های دیگر سرده‌ی آراکایا به دلیل تخریب زیستگاه، فعالیت‌های معدنی و تغییرات اقلیمی در معرض خطر هستند.

تلاش‌های حفاظتی برای جنگل‌های بومی کالدونیا همچنان ادامه دارد تا تنوع زیستی منطقه حفظ شود. هرچند کاج کوک در سطح جهانی در خطر نیست، اما حفاظت از زیستگاه بومی آن همچنان ضروری است.

۱۰. دانستنی‌های جالب

همیشه مایل به استوا: در تحقیقی که در ۱۸ کشور انجام شد، همه‌ی درختان کاج کوک تمایل به سمت خط استوا داشتند.

اشتباه با کاج نورفولک: این دو گونه شباهت زیادی دارند، اما کاج کوک باریک‌تر و انحراف بیشتری دارد.

درخت کریسمس گرمسیری: در هاوایی، فلوریدا و جزایر کارائیب، در ایام کریسمس با چراغ تزئین می‌شود.

در خط آسمان شهرها: ظاهر نمادین این درخت باعث شده در لوگوها، کارت‌پستال‌ها و تبلیغات گردشگری بسیاری از جزایر گرمسیری دیده شود.

کاج کوک چیزی بیش از یک درخت زینتی است؛ درختی که بازمانده‌ای از عصر دایناسورهاست، ویژگی‌هایی عجیب، چون انحراف به سمت استوا دارد و در بسیاری از فرهنگ‌ها به نمادی از زیبایی و مقاومت تبدیل شده است.

چه در مسیر‌های شهری کاشته شده باشد، چه در سواحل وزیده از نسیم، کاج کوک نمادی از طراحی بی‌نقص طبیعت و یادگاری زنده از گیاهان باستانی زمین است.