درخت خاردار سوت‌زن؛ درختی در آفریقا که سوت می‌زند و به «نگهبانان مورچه‌‌ها» مشهور است و فیل هم جرات نزدیک شدن به آن را ندارد

راز بقا: درخت خاردار سوت‌زن (Whistling Thorn) که با نام «اقاقیای مورچه‌ای» نیز شناخته می‌شود، گونه‌ای شگفت‌انگیز بومی شرق آفریقاست که به‌ویژه در کنیا و تانزانیا می‌روید. این درخت کوچک، اما مقاوم به خاطر خار‌های متورم و توخالی‌اش شهرت دارد؛ خار‌هایی که وقتی مورچه‌ها درون آنها لانه می‌سازند، در اثر وزش باد صدایی شبیه سوت ایجاد می‌کنند. 

به گزارش راز بقا، درخت خاردار سوت‌زن علاوه بر ظاهر عجیب و خاصش، نقش اکولوژیکی بسیار مهمی دارد؛ چراکه با چندین گونه مورچه رابطه‌ای همزیستانه برقرار کرده که تعادل زندگی در زیست‌بوم ساوانا را شکل می‌دهد. این ویژگی‌ها آن را به یک شگفتی گیاهی و همچنین گونه‌ای کلیدی در اکوسیستم تبدیل کرده است. 

سازگاری‌ها و ویژگی‌های ظاهری

به گزارش راز بقا، این درخت معمولاً تا ۶ متر ارتفاع می‌گیرد، اما در شرایط مناسب ممکن است بلندتر هم بشود. مشخص‌ترین ویژگی آن خار‌های بزرگ و متورمی است که همچون حباب‌های کوچک روی شاخه‌ها دیده می‌شوند. این خار‌ها چند کارکرد دارند: نخست، به‌عنوان سدی دفاعی در برابر گیاه‌خوارانی، چون زرافه و فیل عمل می‌کنند؛ دوم، فضای توخالی درون‌شان مکانی مناسب برای لانه‌سازی مورچه‌هاست. وقتی باد در این حفره‌ها می‌وزد، صدای سوت‌مانندی ایجاد می‌شود که نام رایج درخت نیز از همین پدیده گرفته شده است. 

برگ‌های این درخت کوچک و ریز تقسیم‌شده هستند تا از تبخیر آب در محیط‌های گرم و خشک جلوگیری کنند. ریشه‌های عمیق آن نیز امکان بقا در دوره‌های طولانی خشکسالی را فراهم می‌آورند. در فصل گل‌دهی، خوشه‌های کروی کوچک و زردرنگی ظاهر می‌شوند که گرده‌افشان‌ها را جذب می‌کنند. همه‌ی این سازگاری‌ها باعث می‌شوند درخت خاردار سوت‌زن در شرایط سخت ساوانا همچنان پابرجا بماند. 

همزیستی با مورچه‌ها

به گزارش راز بقا، یکی از شگفت‌انگیزترین ویژگی‌های درخت خاردار سوت‌زن رابطه‌ی همزیستی آن با مورچه‌هاست. 

چندین گونه‌ی مختلف از جمله مورچه ولنتاین یا مورچه آکروبات و Tetraponera penzigi درون خار‌های متورم این درخت لانه می‌سازند. درخت علاوه بر سرپناه، شهدی مخصوص در پایه‌ی برگ‌هایش تولید می‌کند که غذای مورچه‌ها را تأمین می‌کند. در مقابل، مورچه‌ها به‌عنوان یک سیستم دفاعی زنده عمل می‌کنند. 

هرگاه گیاه‌خواران بزرگی مانند زرافه یا فیل بخواهند از برگ‌های درخت تغذیه کنند، مورچه‌ها دسته‌جمعی بیرون می‌ریزند و با گاز گرفتن و نیش زدن مهاجمان را دور می‌کنند. نکته جالب اینجاست که همه‌ی گونه‌های مورچه به یک اندازه محافظ نیستند؛ برخی به‌شدت تهاجمی‌اند و برخی دیگر کم‌کارتر یا حتی بی‌فایده. این تنوع رفتاری نشان می‌دهد که اکوسیستم ساوانا تا چه اندازه ظریف و وابسته به تعاملات گونه‌هاست.

برای مطالعه بیشتر بخوانید:

درخت خون سیاوشان؛ درختی کمیاب و چتری‌شکل شبیه سفینه فضایی در یمن که شیره قرمزی به نام «خون اژدها» از آن جاری می‌شود

درخت ژنرال شرمن؛ بزرگترین موجود زنده روی زمین که زمان هخامنشیان را دیده و قطر آن به اندازه یک زمین والیبال است

نقش در اکوسیستم

به گزارش راز بقا، درخت خاردار سوت‌زن فراتر از رابطه‌ی مستقیمش با مورچه‌ها، نقش گسترده‌ای در اکوسیستم ایفا می‌کند. این درخت سایه و پناهگاهی برای جانوران کوچک و پرندگان فراهم می‌آورد. گل‌هایش زنبور‌ها و گرده‌افشان‌های دیگر را جذب می‌کند و به چرخه‌ی تولیدمثل گیاهان منطقه کمک می‌نماید. همچنین، باکتری‌های همزیست در ریشه‌هایش نیتروژن هوا را تثبیت کرده و خاک را غنی‌تر می‌سازند.

کنش‌های متقابل میان درخت، مورچه‌ها و گیاه‌خواران حتی ساختار ظاهری چشم‌انداز ساوانا را تغییر می‌دهد. برای نمونه، مناطقی که مورچه‌های تهاجمی‌تری در آنجا غالب هستند، کمتر تبدیل به چراگاه می‌شوند و در نتیجه به صورت بوته‌زار‌های متراکم درمی‌آیند. 

در مقابل، جایی که مورچه‌های ضعیف‌تر ساکن‌اند، چرا شدیدتر است و فضای بازتری ایجاد می‌شود. به این ترتیب، رفتار مورچه‌های کوچک و زیست‌شناسی این درخت می‌تواند چهره‌ی کل ساوانا را دگرگون کند.

عجیب‌ترین ویژگی‌های درخت خاردار سوت‌زن

به گزارش راز بقا، یکی از عجیب‌ترین ویژگی‌های درخت خاردار سوت‌زن همان صدایی است که نامش را از آن گرفته است. وقتی مورچه‌ها خار‌های متورم را خالی می‌کنند، سوراخ‌های کوچکی باقی می‌ماند. وزش باد در این حفره‌ها صدایی شبیه سوت ایجاد می‌کند؛ صدایی که گاه فضای ساوانا را پر می‌کند و به مسافران احساسی می‌دهد که گویی طبیعت خود در حال نواختن است. 

ویژگی شگفت‌انگیز دیگر، «نگهبانان مورچه‌ای» آن هستند. برخی از گونه‌های مورچه به قدری تهاجمی‌اند که حتی می‌توانند فیل‌ها را، با وجود جثه‌ی عظیمشان، از تغذیه‌ی درخت بازدارند. بدین ترتیب، درختی کوچک توان مقابله با یکی از بزرگ‌ترین پستانداران زمین را به کمک ارتشی از حشرات پیدا می‌کند. 

با این حال، همه‌ی مورچه‌ها منصف نیستند؛ بعضی گونه‌ها فقط از شهد و پناهگاه استفاده می‌کنند، اما در برابر گیاه‌خواران هیچ دفاعی نمی‌کنند و درخت را آسیب‌پذیرتر می‌سازند.

همچنین، خار‌های متورم این درخت به حدی بزرگ و توخالی‌اند که مردم بومی گاه از آنها به‌عنوان مهره‌ی طبیعی، سوت یا حتی ظرف‌های کوچک استفاده کرده‌اند. کمتر درختی را می‌توان یافت که مانند خاردار سوت‌زن چنین ترکیبی از صدا، درام اکولوژیک و ارزش فرهنگی را در خود داشته باشد.