درخت کالاباش یا جوز هندی؛ درختی مشهور به «نخل رژلب» که با میوه‌اش ظروف و جمجمه درست می‌کنند!

راز بقا: درخت کالاباش (Calabash Tree) یکی از درختان شگفت‌انگیز بومی آمریکای مرکزی و جنوبی است که امروزه در بیشتر مناطق گرمسیری جهان رشد می‌کند. این درخت از خانواده‌ی بیگنونیاسه (Bignoniaceae) است و قرن‌هاست در زندگی انسان جایگاه فرهنگی، دارویی و کاربردی دارد. 

به گزارش راز بقا، ویژگی منحصر‌به‌فرد آن میوه کروی و سخت‌پوست است که انسان از دیرباز آن را به کاسه، فنجان، آلات موسیقی و اشیای آیینی تبدیل کرده است. ترکیب خاصی از شگفتی گیاه‌شناختی، نمادگرایی تاریخی و کاربرد‌های گوناگون، کالاباش را به یکی از جذاب‌ترین درختان نواحی گرمسیری تبدیل کرده است.

ویژگی‌های گیاه‌شناختی و شیوه‌ی رشد

به گزارش راز بقا، درخت کالاباش درختی همیشه‌سبز و نسبتاً کوچک تا متوسط است که معمولاً بین ۵ تا ۱۰ متر ارتفاع دارد. تاج آن نامنظم و گسترده است و برگ‌های ضخیم و سبز تیره‌اش سایه‌ای متراکم ایجاد می‌کند. گل‌ها لوله‌ای‌شکل، زنگوله‌ای و به رنگ سبز مایل به زرد با رگه‌های بنفش هستند و به‌صورت مستقیم بر روی تنه و شاخه‌های ضخیم ظاهر می‌شوند؛ پدیده‌ای که در گیاه‌شناسی به آن ساقه‌گلی (Cauliflory) گفته می‌شود. این ویژگی به خفاش‌ها و حشراتی که شب‌فعال هستند اجازه می‌دهد به‌راحتی از شهد گل‌ها تغذیه کنند.

میوه‌ی این درخت، شاخص‌ترین بخش آن است. میوه‌ها به‌صورت کروی و بزرگ روی تنه رشد می‌کنند و قطر آنها گاه به ۲۵ سانتی‌متر می‌رسد. پوسته‌ی آنها پس از رسیدن کاملاً سخت می‌شود و درونشان ماده‌ای نرم و خمیری با دانه‌های فراوان وجود دارد. 

هرچند این بخش خام ممکن است به‌دلیل ترکیباتی مانند اسید کرسنتیک سمی یا تحریک‌کننده باشد، اما در طب سنتی پس از خشک‌کردن یا جوشاندن به‌عنوان دارو استفاده می‌شود. درخت کالاباش به خشکی مقاوم است، در خاک‌های مختلف رشد می‌کند و به نور مستقیم خورشید علاقه دارد؛ ویژگی‌هایی که آن را به گیاهی مقاوم و سازگار در مناطق گرمسیری بدل کرده‌اند. 

کاربرد‌ها و جایگاه فرهنگی

درخت کالاباش قرن‌هاست که در خدمت انسان بوده و نقشی مهم در زندگی بومیان و مردم روستا‌های آمریکای لاتین دارد. پوسته‌ی سخت میوه، پس از خالی و خشک شدن، به‌عنوان ظرف طبیعی مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ مانند کاسه، فنجان، ملاقه یا حتی ماسک. 

برای مطالعه بیشتر بخوانید: 

انجیر سه‌فصل؛ میوه شیرین و مغذی ایران که به آن «انجیر پادشاه» هم می‌گویند و دو بار در سال محصول می‌دهد

درخت سوسیس آبی؛ درختی کمیاب با میوه‌ای ترسناک معروف به «انگشت مرد مرده» که مزه خیار و خربزه می‌دهد

در آمریکای لاتین و کارائیب به آن «خیکارا» (Jícara) یا «کالابازا» (Calabaza) می‌گویند و هنرمندان محلی آن را با نقش، سوزاندن طرح‌ها یا رنگ‌آمیزی تزئین می‌کنند. 

اما کاربرد کالاباش تنها در زندگی روزمره خلاصه نمی‌شود؛ این درخت ارزش نمادین و آیینی نیز دارد. در بسیاری از آیین‌های آفریقایی - کارائیبی و آمریکای جنوبی، پوسته‌ی خشک میوه به‌عنوان ظرف مقدس در مراسم آیینی استفاده می‌شود و نماد باروری، زهدان و چرخه‌ی تولد و مرگ است. 

ساز ماراکاس که از پوسته‌ی خشک کالاباش و دانه‌های درون آن ساخته می‌شود، یکی از ساز‌های اصلی موسیقی لاتین و آفریقایی است. در آیین‌هایی، چون وودو در هائیتی یا کاندومبله در برزیل، ظرف کالاباش برای تقدیم غذا و نوشیدنی به خدایان به‌کار می‌رود.

در طب سنتی نیز از میوه و برگ کالاباش برای درمان سرفه، آسم، اسهال و عفونت‌های پوستی استفاده می‌شود. جوشانده‌ی گوشت میوه خاصیت ضدمیکروبی و ضدالتهابی دارد و در طب روستایی، کالاباش درختی است که هم دارو در خود دارد و هم ظرف نگهداری دارو را فراهم می‌کند. 

نقش بوم‌شناختی و نمادگرایی

از نظر بوم‌شناختی، درخت کالاباش نقش مهمی در اکوسیستم‌های گرمسیری دارد. گل‌های شب‌باز آن، خفاش‌هایی، چون خفاش زبان‌دراز پالاس را جذب می‌کنند که گرده‌افشان اصلی این گونه هستند. میوه‌ها نیز منبع غذایی برای حیواناتی مانند میمون‌ها، تاپیر‌ها و جوندگان بزرگ‌اند که با خوردن و دفع دانه‌ها باعث پراکنش آنها می‌شوند.

در نمادشناسی، کالاباش همواره نمایانگر تداوم، بقا و دگرگونی بوده است. در اسطوره‌های متعددی در آمریکای لاتین، گفته می‌شود که جهان از درون یک کالاباش شکافته پدید آمده است. در فولکلور کارائیب باور دارند ارواح درون میوه‌های کالاباش زندگی می‌کنند و نباید شب‌ها آنها را برید، چون ممکن است روح‌ها آزاد شوند. 

در سال‌های اخیر، کالاباش بار دیگر در جنبش‌های زیست‌محیطی مورد توجه قرار گرفته است. پوسته‌ی سخت و بادوام میوه می‌تواند جایگزینی زیست‌تجزیه‌پذیر برای پلاستیک باشد، و صنایع دستی ساخته‌شده از کالاباش با هدف ترویج هنر‌های سنتی و کاهش زباله‌های صنعتی رواج یافته است. بازگشت دوباره‌ی کالاباش نشانه‌ای از پیوند دوباره‌ی انسان با طبیعت و دانش نیاکان است.

عجیب‌ترین ویژگی‌های درخت کالاباش

به گزارش راز بقا، درخت کالاباش پر از ویژگی‌های عجیب و شگفت‌انگیز است. یکی از خاص‌ترین ویژگی‌های آن ساقه‌گلی بودن است؛ یعنی گل‌ها و میوه‌ها مستقیماً از تنه و شاخه‌های اصلی می‌رویند؛ پدیده‌ای که در جهان گیاهان بسیار نادر است و تنها در گونه‌هایی مانند درخت کاکائو هم دیده می‌شود. از بیرون، گویی درختی است که از تنه‌اش توپ‌های سبز بیرون زده‌اند. 

نکته‌ی عجیب دیگر این است که ماده‌ی درون میوه سمی است و اگر خام مصرف شود باعث تهوع می‌گردد، اما درمانگران سنتی با جوشاندن یا تخمیر آن دارویی شفابخش می‌سازند. در برخی مناطق آمریکای جنوبی، مردم در گذشته از کالاباش خشک‌شده به‌عنوان جمجمه‌ی نمادین در آیین‌های نیاکانی استفاده می‌کردند، زیرا باور داشتند این درخت واسطه‌ی میان انسان و جهان ارواح است. 

از دیدگاه علمی، کالاباش با خفاش‌ها هم‌تکامل یافته است؛ گل‌های آن هنگام غروب باز می‌شوند و بویی تولید می‌کنند که تنها خفاش‌ها می‌توانند استشمام کنند. پوسته‌ی سخت میوه نیز آن‌قدر بادوام است که باستان‌شناسان نمونه‌هایی از کالاباش‌های ۸۰۰ ساله یافته‌اند که هنوز شکل اصلی خود را حفظ کرده‌اند. 

شاید عجیب‌ترین نکته این باشد که با وجود تفاوت ژنتیکی، کالاباش کارکردی مشابه کدو قلیانی (Lagenaria siceraria) دارد؛ یعنی دو گیاه بی‌ارتباط، در دو قاره‌ی متفاوت، الهام‌بخش استفاده‌هایی تقریباً یکسان برای انسان‌ها شده‌اند؛ نمونه‌ای شگفت‌انگیز از تکامل فرهنگی هم‌گرا میان طبیعت و بشر.