درخت روغن قلم؛ درختی با ۳۰۰ سال عمر که میوه‌اش کره‌ای بسیار گران‌قیمت تولید می‌کند

راز بقا: درخت روغن قلم (Shea Tree)، یا «درخت شیا» بومی ساوانا‌های خشک غرب و مرکز آفریقاست. این درخت یکی از باارزش‌ترین منابع طبیعی آفریقا محسوب می‌شود و بیشترین اهمیت آن در میوه‌های غنی و به‌ویژه چربی مغذی دانه‌هایش است که به شیا معروف است و محصولی تولید می‌کنند که به «کره شیا» یا «شی باتر» معروف است. 

به گزارش راز بقا، قرن‌هاست که کره شیا به عنوان غذا، دارو و ماده آرایشی مورد استفاده قرار می‌گیرد و امروزه یک کالای جهانی با کاربرد در صنایع زیبایی، شکلات‌سازی و داروسازی است. با وجود شهرت امروزی، درخت روغن قلم هنوز در فرهنگ و اکولوژی محلی جایگاه ویژه‌ای دارد.

اکولوژی و پراکنش؛ بازمانده ساوانا

به گزارش راز بقا، درخت روغن قلم در مناطق خشک و نیمه‌خشک آفریقای جنوب صحرای صحرا رشد می‌کند و در کمربند وسیعی موسوم به «کمربند شیا» از سنگال در غرب تا اوگاندا در شرق پراکنده است. این درخت معمولاً در مناطقی با بارش سالانه ۴۰۰ تا ۱۸۰۰ میلی‌متر و ارتفاع کمتر از ۱۲۰۰ متر رشد می‌کند.

برخلاف بسیاری از گونه‌های تجاری، درخت روغن قلم غالباً خودرو است و در باغ‌وحش‌های کاشت‌شده رشد نمی‌کند. ارتفاع آن به ۱۵ تا ۲۵ متر می‌رسد و طول عمر آن بیش از ۳۰۰ سال است. پوست ضخیم، تنه پرچین و ریشه‌های عمیق آن مقاومت در برابر خشکسالی و آتش‌سوزی را ممکن می‌سازد. 

درخت روغن قلم نقش اکولوژیک مهمی نیز دارد؛ سایه آن محل زندگی حیوانات است و برگ‌ها و میوه‌هایش منبع تغذیه حیات وحش به شمار می‌روند. در جوامع روستایی، اغلب با محصولاتی مانند میلیت یا سورگوم کاشته می‌شود و بخشی از سیستم‌های کشاورزی سنتی محسوب می‌شود. بسیاری از کشاورزان به دلیل فواید اقتصادی و غذایی آن، درخت روغن قلم را «طلای زنان» می‌نامند چرا که برداشت این میوه و استخراج روغن آن یعنی همان کره شیا باعث اشتغال بسیاری از زنان آفریقایی شده است. 

هدیه کره شیا: از دانه تا گنجینه

به گزارش راز بقا، محصول ارزشمند درخت شیا، بدون شک کره شیاست؛ چربی سفید رنگ و غلیظی که از مغز دانه‌های میوه استخراج می‌شود. برداشت و فرآوری کره شیا کاری زمان‌بر است و غالباً توسط زنان انجام می‌شود. میوه‌های رسیده جمع‌آوری، پالپ آن جدا و دانه‌ها جوشانده، خشک و خرد می‌شوند تا روغن استخراج شود.

برای مطالعه بیشتر بخوانید:

خربزه زمستانی؛ خربزه سفیدرنگ شبیه کدو که با سوپ و خورش پخته می‌شود و تا یک سال بدون یخچال سالم می‌ماند

میوه نان؛ میوه گرمسیری که به آرد و نان و چیپس تبدیل می‌شود و ۸۰ سال پیش اهالی یافت‌آباد و نازی‌آباد را از قحطی نجات داد

کره شیا سرشار از اسید‌های اولئیک، استئاریک، پالمیتیک و لینولئیک است و به همین دلیل بسیار مرطوب‌کننده و مناسب برای پوست و موست. همچنین دارای ویتامین‌های A و E است و خواص ضدالتهابی و آنتی‌اکسیدانی دارد.

در جوامع محلی، کره شیا هم به عنوان غذا و هم به عنوان کالا مصرف می‌شود؛ در آشپزی، به عنوان سوخت چراغ و پایه دارو‌های سنتی استفاده می‌شود. 

در سطح جهانی، از کره شیا در لوازم آرایشی، صابون‌ها و حتی شکلات‌سازی (به عنوان جایگزین کره کاکائو) بهره‌برداری می‌شود. تجارت بین‌المللی کره شیا بیش از ۲ میلیارد دلار سالانه ارزش دارد و زندگی میلیون‌ها زن روستایی آفریقا را تأمین می‌کند. تعاونی‌ها و سازمان‌های تجارت منصفانه به افزایش درآمد زنان و حفاظت از محیط زیست کمک می‌کنند.

اهمیت فرهنگی و اقتصادی

به گزارش راز بقا، درخت روغن قلم در بسیاری از فرهنگ‌های غرب آفریقا ارزش فرهنگی بالایی دارد. در بسیاری مناطق، این درخت مقدس محسوب می‌شود و قطع آن ممنوع است؛ نمادی از باروری، حفاظت و تداوم زندگی. 

هنر استخراج کره شیا از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود و مراسم خاصی با برداشت اولین محصول هر سال همراه است. از نظر اقتصادی، صنعت کره شیا زندگی بیش از ۱۶ میلیون زن آفریقایی را تأمین می‌کند. با افزایش تقاضای جهانی برای محصولات طبیعی و ارگانیک، صادرات کره شیا به ویژه از کشور‌های غنا، بورکینافاسو، مالی و نیجریه رشد چشمگیری داشته است. 

با این حال، چالش‌هایی هم وجود دارد. درخت روغن قلم رشد کندی دارد و تنها پس از ۱۵ تا ۲۵ سال شروع به میوه‌دهی می‌کند و محصول کامل آن پس از حدود ۴۵ سال به دست می‌آید. جنگل‌زدایی، چرای دام و تغییرات اقلیمی تهدیدی برای جمعیت طبیعی این درخت هستند. برنامه‌های حفاظتی بر برداشت پایدار، کاشت نهال و مدیریت منابع مبتنی بر جامعه تمرکز دارند. 

عجیب‌ترین و شگفت‌انگیزترین ویژگی‌های درخت روغن قلم

به گزارش راز بقا، درخت روغن قلم تنها مفید نیست؛ بلکه ویژگی‌های شگفت‌انگیزی دارد. نام علمی آن Vitellaria paradoxa به معنای «درخت پارادوکس کره» است و به خصوصیات بی‌نظیر آن اشاره دارد. این درخت می‌تواند در دوره‌های خشکسالی سال‌ها به خواب زمستانی برود، گویی مرده است، و با بازگشت باران دوباره شکوفا شود؛ نوعی معجزه طبیعی. 

شروع میوه‌دهی درخت شیا بسیار طولانی است: درخت معمولاً پس از ۱۵ تا ۲۵ سال میوه می‌دهد و اوج بهره‌وری آن پس از حدود ۴۵ سال است. با این حال، می‌تواند بیش از دو قرن غده تولید کند. 

ویژگی دیگر مقاومت طبیعی آن در برابر آفات است؛ پوست و شیره درخت ترکیباتی دارند که حشرات و برخی بیماری‌ها را دفع می‌کنند.

از نظر فرهنگی، مردم برخی مناطق معتقدند که ارواح درختان شیای قدیمی را محافظت می‌کنند و زنان قبل از جمع‌آوری میوه دعا می‌خوانند. 

جالب این‌که کره شیا در مقبره‌های مصر باستان، از جمله مقبره فرعون‌ها، یافت شده و برای مومیایی کردن اجساد استفاده می‌شده است. این ارتباط با زندگی، مرگ و حفاظت، جایگاه درخت شیا را در سنت و تاریخ طبیعی جهانی تقریبا اسطوره‌ای کرده است.