درخت پرومتئوس؛ کهنسال‌ترین موجود جهان با ۵۰۰۰ سال سن که توسط یک دانشجو قطع شد و برایش مراسم عزاداری گرفته شد

راز بقا: در ارتفاعات آرام کوه‌های سفیدِ نوادای آمریکا، زمانی درختی ایستاده بود به نام پرومتئوس (Prometheus)؛ نوعی کاج پرزدار حوضه بزرگ که در هنگام قطع‌شدنش در سال ۱۹۶۴ نزدیک به ۴۹۰۰ سال سن داشت. 

به گزارش راز بقا، این درخت، کهن‌ترین موجود زنده غیرتکثیری (non-clonal) شناخته‌شده در جهان بود و نمادی از استقامت طبیعت در برابر گذر زمان به شمار می‌رفت. داستان پرومتئوس، آمیزه‌ای است از علم، تراژدی و هشدار؛ یادآور شکنندگی رابطه انسان با جهان طبیعی.

کشف و پایان تراژیک پرومتئوس

به گزارش راز بقا، داستان پرومتئوس در سال ۱۹۶۴ آغاز شد، زمانی که دانشجویی به نام «دونالد آر. کری» برای مطالعه‌ی تغییرات اقلیمی و عصر‌های یخبندان، درختان کهنسال کاج برس‌دار را در کوه‌های سفید بررسی می‌کرد. او برای تعیین سن یکی از درختان بزرگ و خشک‌نما در منطقه‌ی Wheeler Peak از ابزاری به نام «دریل نمونه‌برداری» استفاده کرد، اما ابزار در حین کار شکست. 

کری سپس از اداره جنگل‌داری ایالات متحده اجازه گرفت تا درخت را به طور کامل قطع کند. تصمیمی که بعد‌ها به یکی از بحث‌برانگیزترین رویداد‌های تاریخ زیست‌محیطی تبدیل شد. پس از شمارش حلقه‌های رشد، دانشمندان شگفت‌زده شدند: پرومتئوس دست‌کم ۴۹۰۰ سال عمر کرده بود، یعنی زمانی جوانه زده بود که هنوز اهرام مصر ساخته نشده بودند. 

پرومتئوس یکی از درختان زنده‌ی جمعیت کاج‌های پُرزدار (Bristlecone Pine) بود که در نزدیکی خط درختی، بر روی توده‌ی کناری یخچال باستانی کوه ویلر، در پارک ملی حوزه بزرگ (Great Basin National Park) در شرق ایالت نوادا رشد می‌کرد. 

کوه ویلر بلندترین قله در رشته‌کوه «اسنِیک رِنج» و دومین کوه مرتفع در ایالت نوادا است. جمعیت درختان کاج پرزدار در این کوه به‌طور کلی به دو زیرجمعیت متمایز تقسیم می‌شود که یکی از آنها از طریق یک مسیر تفسیری محبوب برای بازدیدکنندگان قابل دسترسی است. 

با این حال، پرومتئوس در منطقه‌ای رشد کرده بود که تنها از طریق پیاده‌روی در مسیر‌های خارج از راه‌های مشخص (off-trail hiking) قابل دسترسی بود. در سال‌های ۱۹۵۸ یا ۱۹۶۱، گروهی از طبیعت‌دوستان که به درختان منطقه‌ی پرومته علاقه‌مند بودند، نام‌هایی برای چند درخت بزرگ‌تر یا منحصربه‌فردتر انتخاب کردند؛ از جمله خود پرومتئوس. دانلد راسک کری در ابتدا سن این درخت را دست‌کم ۴۸۴۴ سال برآورد کرد. چند سال بعد، «دانلد گری‌بِل» از آزمایشگاه تحقیقات حلقه‌درختی دانشگاه آریزونا این رقم را به ۴۸۶۲ سال افزایش داد. 

شمارش حلقه‌ها بر روی مقطعی از تنه‌ی درخت انجام شد که حدود ۲٫۵ متر بالاتر از نقطه‌ی جوانه‌زنی اصلی درخت قرار داشت، زیرا حلقه‌های درونی‌تر در بخش‌های پایین‌تر از بین رفته بودند. 

با افزودن تعداد تقریبی سال‌هایی که درخت برای رسیدن به آن ارتفاع نیاز داشته است، و همچنین در نظر گرفتن حلقه‌های احتمالیِ از دست‌رفته (که در درختانی نزدیک به خط درختی امری رایج است)، پژوهشگران تخمین زدند که سن واقعی پرومتئوس در هنگام قطع شدن دست‌کم ۵۰۰۰ سال بوده است. 

این امر باعث شد که پرومتئوس در زمان خود، قدیمی‌ترین موجود واحد و غیرتکثیری شناخته‌شده در جهان باشد حتی پیرتر از درخت افسانه‌ای «متوشالح» (Methuselah) در جنگل شولمن گروو در رشته‌کوه‌های وایت در ایالت کالیفرنیا؛ هرچند بعد‌ها سن متوشالح نیز مجدداً بررسی و حدود ۴۸۵۰ سال تعیین شد. 

برای مطالعه بیشتر بخوانید:

سرو‌های خدا؛ درخت سرو ۲۰۰۰ هزار ساله معروف به «نگهبانان باستانی لبنان» که اندازه یک ساختمان ۱۰ طبقه ارتفاع دارد

پاندو؛ درخت باستانی و بزرگترین موجود زنده روی زمین با ۴۰ هزار تنه و ۶۰۰۰ تن وزن که زمینی ۴۳ هکتاری را اشغال کرده است

راز طول عمر: چگونه کاج برس‌دار هزاران سال زنده می‌ماند؟

به گزارش راز بقا، کاج پرزدار حوضه بزرگ، بومی مناطق خشک و کوهستانی غرب آمریکاست. این درخت در شرایطی رشد می‌کند که بیشتر گیاهان دیگر تاب نمی‌آورند: ارتفاعات زیاد، خاک سنگی، باد‌های سرد و سرمای شدید. همین سختی‌ها راز عمر طولانی آن است.

بر خلاف گونه‌های سریع‌الرشد، کاج پرزداربه کندی رشد می‌کند و در هر سال تنها کمتر از یک میلی‌متر به قطرش افزوده می‌شود. چوب آن بسیار متراکم و غنی از رزین است، بنابراین در برابر پوسیدگی و حشرات مقاوم می‌ماند. حتی زمانی که بخش‌های بزرگی از تنه می‌میرند، نوار‌های باریکی از بافت زنده به حیات ادامه می‌دهند و مواد غذایی را منتقل می‌کنند. این پدیده که «رشد نواربندی» یا strip-bark morphology نام دارد، باعث می‌شود درخت با حداقل انرژی قرن‌ها زنده بماند.

برگ‌های سوزنی آن گاه تا چند دهه عمر می‌کنند و در مصرف آب صرفه‌جویی بالایی دارند. همچنین نبود رقیب و آفات در محیط خشن کوهستانی، عامل مهمی در بقای طولانی آن است. هر کاج برس‌دار در واقع یک تاریخ زنده است؛ حلقه‌های تنگ و فشرده‌ی رشدش همچون صفحات کتابی طبیعی، تغییرات اقلیمی هزاران‌ساله را در خود ثبت می‌کنند.

میراث پرومتئوس

به گزارش راز بقا، اگرچه پرومتئوس دیگر وجود ندارد، اما میراثش جاودانه مانده است. قطع او موجب تحول در نگاه جهانی به حفاظت از طبیعت شد. پس از این واقعه، اداره جنگل‌داری آمریکا مناطق زیست کاج برس‌دار در نوادا و کالیفرنیا را تحت حفاظت ویژه قرار داد تا هیچ درخت کهنسال دیگری قربانی کنجکاوی انسان نشود.

امروزه پیرترین درخت زنده‌ی شناخته‌شده، درختی دیگر از همین گونه به نام متوشلاح است که بیش از ۴۸۰۰ سال عمر دارد و در پارک ملی اینیو در کالیفرنیا پنهان نگه داشته شده است. موقعیت دقیق آن به‌صورت محرمانه حفظ می‌شود تا از آسیب احتمالی در امان بماند؛ درسی مستقیم از سرنوشت پرومتئوس.

فراتر از حفاظت، پرومتئوس به ما یادآور می‌شود که در برابر زمان طبیعی باید فروتن بود. تمدن‌های بشری در طول عمر یک درخت ظهور و سقوط می‌کنند. این واقعیت تأثیر عمیقی بر فلسفه‌ی محیط‌زیست، هنر و اخلاق زیستی گذاشته و بحث‌هایی درباره‌ی رابطه میان پیشرفت و حفظ طبیعت برانگیخته است. 

پرومتئوس فقط یک درخت نبود؛ تجسمی از دوام، خرد و هزینه‌ی کنجکاوی انسانی بود. بقایای آن که امروز در موزه‌ها و مراکز پژوهشی نگهداری می‌شود، همچنان منبعی ارزشمند برای علم دندروکرونولوژی (مطالعه حلقه‌های درختی) و بررسی تاریخ اقلیمی زمین است.

عجیب‌ترین ویژگی‌های درخت پرومتئوس

به گزارش راز بقا، پرومتئوس نه‌تنها باستانی، بلکه به‌طرز عجیبی منحصر‌به‌فرد بود. یکی از شگفت‌انگیزترین حقایق درباره‌ی آن این است که دانشمندان تا بعد از قطع شدنش از سن واقعی‌اش آگاه نشدند! حلقه‌های رشد آن‌قدر فشرده و باریک بودند که حتی زیر میکروسکوپ هم به‌سختی شمارش می‌شدند. برخی پژوهش‌ها سن واقعی آن را بیش از ۵۰۰۰ سال تخمین می‌زنند.

دیگر ویژگی عجیب آن، ساختار نیمه‌مرده‌اش بود: بخش‌های زیادی از تنه خشک و مرده بود، اما نوار‌های باریکی از بافت زنده همچنان مواد غذایی را منتقل می‌کردند. در نتیجه، درخت ظاهری مرده داشت، اما هنوز زنده بود؛ چیزی شبیه به یک «فسیل زنده». 

چوب پرومتئوس به‌دلیل غلظت بالای رزین، هنوز پس از شش دهه از قطع شدن، تقریباً دست‌نخورده باقی مانده و نشانه‌ای از پوسیدگی ندارد.

اما شاید عجیب‌ترین نکته، نام او باشد. در اسطوره‌های یونان، پرومتئوس آتشی را از خدایان دزدید تا به انسان بدهد، اما به‌خاطر این کار مجازات ابدی شد. به شکلی نمادین، درختی که به نام او نام‌گذاری شد نیز قربانی عطش انسان برای دانش شد؛ جایی که کنجکاوی علمی، به بهای از دست رفتن یکی از بزرگ‌ترین شگفتی‌های طبیعت تمام شد.