شبگرد هندی؛ پرنده‌ای مشهور به «بزمک» که مردم اعتقاد داشتند شیر بز می‌خورد!

راز بقا: شبگرد هندی با نام علمی Caprimulgus asiaticus یکی از اسرارآمیزترین پرندگان شب‌زی جنوب آسیاست؛ پرنده‌ای کوچک، با رنگ‌آمیزی استتاری و رفتاری پنهان‌کارانه که معمولاً فقط در هنگام غروب یا سپیده‌دم دیده می‌شود. بسیاری از مردم در نگاه اول او را با جغد اشتباه می‌گیرند، چون چشمانی بزرگ و پرواز بی‌صدا دارد؛ اما در واقع از خانواده‌ی Caprimulgidae است و برای شکار حشرات در نور کم سازگاری ویژه‌ای دارد.

ویژگی‌ها و استتار

به گزارش راز بقا، در نگاه نخست، شبگرد هندی مانند تکه‌ای از پوست درخت یا برگ‌های خشک دیده می‌شود. پرهایش ترکیبی از خاکستری، قهوه‌ای و نخودی با خطوط و لکه‌هایی است که به‌طور کامل با محیط طبیعی ادغام می‌شود. سر نسبتاً بزرگ، دهان گشاد، منقار کوتاه و بال‌های بلند از ویژگی‌های مشخص اوست. این ترکیب باعث می‌شود بتواند در هوا به راحتی حشرات را شکار کند. پروازش بی‌صدا و نرم است و نر‌ها معمولاً لکه‌های سفید کوچکی روی بال دارند که ماده‌ها فاقد آن هستند.

زیستگاه و پراکندگی

شبگرد هندی در بیشتر نقاط جنوب و جنوب شرق آسیا پراکنده است؛ از جمله سراسر هند، پاکستان (به‌جز بیابان‌های خشک)، نپال، بنگلادش، میانمار، بخش‌هایی از هند و چین و سریلانکا. این پرنده بیشتر در مناطق نیمه‌باز مانند جنگل‌های تنک، بیشه‌ها، چمنزارها، زمین‌های کشاورزی و حتی حاشیه روستا‌ها زندگی می‌کند؛ جایی که هم فضا برای پرواز و شکار حشرات فراهم است و هم نقاطی برای استراحت روزانه روی زمین یا شاخه‌های پایین درختان وجود دارد.

رفتار و ریتم زندگی

شبگرد هندی عمدتاً شب‌زی و گرگ‌ومیش‌زی است؛ یعنی در هنگام غروب، سپیده‌دم و شب فعال می‌شود. به گزارش راز بقا روز‌ها تقریباً بدون حرکت باقی می‌ماند و با تکیه بر استتار بی‌نظیرش از دید دشمنان پنهان می‌ماند. هنگام غروب، از روی شاخه یا زمین به هوا می‌پرد تا حشرات پرنده را شکار کند. رژیم غذایی او شامل پروانه‌ها، سوسک‌ها و دیگر حشرات شب‌فعال است. دهان پهن و پر‌های سفت اطراف منقار (به نام "سبیلک") به او کمک می‌کند تا در پرواز، شکار را در هوا ببلعد.

صدای خاص شبانه

یکی از مطمئن‌ترین راه‌های شناسایی شبگرد هندی، صدای منحصر‌به‌فرد آن است. این پرنده در شب آوایی ریتم‌دار و مکانیکی تولید می‌کند که از فواصل دور شنیده می‌شود. بیشترین صدا‌ها در فصل جفت‌گیری شنیده می‌شوند؛ زمانی که نر‌ها برای اعلام قلمرو و جذب جفت آواز می‌خوانند. برای بسیاری از پرنده‌نگرها، شنیدن صدای او آسان‌تر از دیدنش است.

تولیدمثل و لانه‌سازی

شبگرد هندی هیچ لانه‌ی واقعی نمی‌سازد. فقط فرو رفتگی کوچکی روی زمین ایجاد می‌کند که ممکن است با چند برگ خشک یا شاخه‌ی کوچک پوشیده شود. معمولاً یک یا دو تخم می‌گذارد که بیضی‌شکل و هم‌رنگ خاک و برگ‌ها هستند تا در دید دشمنان پنهان بمانند. فصل زادآوری در بیشتر مناطق از اواخر زمستان تا پایان باران‌های موسمی ادامه دارد، ولی بسته به منطقه متفاوت است. هر دو والد در خوابیدن روی تخم‌ها و محافظت از جوجه‌ها نقش دارند و در هنگام خطر با تقلید از حالت مجروح، شکارچی را از لانه دور می‌کنند.

برای مطالعه بیش‌تر بخوانید:

شبگرد مصری؛ پرنده‌ای شبح‌وار با چشم‌های نقره‌ای که در گرم‌ترین مناطق ایران زندگی می‌کند و سلطان استتار است

شب‌گرد شیطانی؛ ترسناک‌ترین پرنده جهان که دهانی قرمز و بزرگ دارد و آوازی هولناک سر می‌دهد

شبگرد بلوچی؛ عجیب‌ترین پرنده ایران با رفتار مرموز و غیرعادی که شب‌ها شکار می‌کند و استاد استتار است

تغذیه و نقش اکولوژیکی

شبگرد‌ها از جمله حشره‌خواران ماهر شب هستند. سبک شکارشان «پرواز از کمین» است؛ یعنی روی شاخه یا سنگی می‌نشینند و با دیدن حشره، پروازی کوتاه و سریع انجام داده و آن را در هوا می‌بلعند. دید بسیار قوی در نور کم، دهان باز و پر‌های سخت اطراف منقار به آنها اجازه می‌دهد حتی در تاریکی کامل نیز شکار کنند. چون غذای اصلی‌شان حشرات است، تعداد آنها با تغییر فصل و شرایط آب‌و‌هوا دگرگون می‌شود.

وضعیت حفاظتی و تهدید‌ها

در حال حاضر، شبگرد هندی در فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) در طبقه‌ی کمترین نگرانی قرار دارد، زیرا پراکندگی وسیعی دارد و جمعیتش نسبتاً پایدار است. با این حال، تهدید‌های محلی وجود دارد؛ از جمله نابودی زیستگاه، استفاده بیش از حد از سموم کشاورزی که جمعیت حشرات را کاهش می‌دهد، آزار در زمان جوجه‌کشی و تصادف با وسایل نقلیه (چون گاهی روی جاده‌ها می‌نشیند). حفاظت از زیستگاه‌های نیمه‌طبیعی و کاهش مصرف آفت‌کش‌ها می‌تواند به بقای آن کمک کند.

مشاهده‌ی مسئولانه

برای دیدن شبگرد هندی، باید صبور و آرام بود. بهترین زمان، غروب و سپیده‌دم است. به گزارش راز بقا گوش دادن به صدای مخصوصش، کمک می‌کند تا بدون نزدیک شدن بیش از حد او را پیدا کنید. از استفاده از نور چراغ‌های قوی خودداری کنید و در صورت نیاز، از چراغ قرمز برای مشاهده کوتاه استفاده کنید. اگر لانه یا محل استراحتش را پیدا کردید، فاصله را حفظ کنید تا باعث رها شدن جوجه‌ها نشوید. همچنین می‌توانید مشاهدات خود را در سامانه‌های پرنده‌نگری ثبت کنید تا به پایش جمعیت‌ها کمک شود.

نکات جالب

شبگرد هندی از پرندگان باستانی به‌شمار می‌آید و به‌دلیل زندگی پنهانی‌اش در افسانه‌ها جایگاه ویژه‌ای دارد. در گذشته باور داشتند این پرنده از شیر بز تغذیه می‌کند و به همین دلیل در انگلیسی لقب Goatsucker (بز‌مک) گرفته است، اما امروزه می‌دانیم او صرفاً شکارچی حشرات است.

استتار این پرنده چنان مؤثر است که گاهی تا چند قدمی‌اش می‌روید و باز متوجه حضورش نمی‌شوید.

به گزارش راز بقا شبگرد هندی یکی از زیباترین و در عین حال ناشناخته‌ترین پرندگان شب‌زی جنوب آسیاست. او با شکار حشرات شب‌فعال، نقش مهمی در کنترل طبیعی آفات دارد. شناخت صدای این پرنده و مشاهده‌ی آن در غروب، دریچه‌ای تازه به دنیای آرام و شگفت‌انگیز شب باز می‌کند؛ جهانی که سکوت، استتار و چابکی در آن رمز بقاست. حفظ بیشه‌ها، چمنزار‌ها و زیستگاه‌های طبیعی، تضمین‌کننده‌ی ادامه‌ی حضور این استاد خاموش در شب‌های آینده است.