تنباکوی بال‌دار؛ گیاهی زینتی و معطر معروف به «تنباکوی ایرانی» که گل‌هایش شب‌ها باز می‌شود و بوی بسیار خوبی دارد

راز بقا: تنباکوی بال‌دار (Winged Tobacco) یا تنباکوی ایرانی که با نام‌های «تنباکوی یاس» یا «تنباکوی شیرین» شناخته می‌شود گیاهی زینتی و چشم‌نواز است که به خاطر عطر شیرین، گل‌های ظریف و ریشه‌های تاریخی‌اش که تا ایران باستان و آمریکای جنوبی امتداد دارد، شهرت یافته است. 

به گزارش راز بقا، این گیاه از همان خانواده‌ی تنباکوی تجاری (Nicotiana tabacum) است، اما به‌جای تولید برای مصرف دود، بیشتر به‌عنوان گیاهی زینتی و خوش‌بو پرورش داده می‌شود. گل‌های ستاره‌ای شکل آن هنگام غروب باز می‌شوند و جلوه‌ای شبانه و شاعرانه به باغ‌ها می‌بخشند.

خاستگاه و ویژگی‌های گیاه‌شناسی

به گزارش راز بقا، تنباکوی بال‌دار گیاهی چندساله و بومی آمریکای جنوبی است، به‌ویژه در برزیل، آرژانتین و اروگوئه می‌روید. با این حال، به دلیل پرورش زودهنگام و محبوبیتش در باغ‌های ایرانی و خاورمیانه‌ای، نام «تنباکوی ایرانی» را به خود گرفته است. 

در این باغ‌ها، گل‌های معطر آن برای عطرآگین کردن شب و حیاط‌های آرام استفاده می‌شدند. این گیاه از خانواده‌ی سیب‌زمینیان (Solanaceae) است؛ خانواده‌ای که شامل گوجه‌فرنگی، فلفل و پتونیای زینتی نیز می‌شود. تنباکوی ایرانی یا شیرین دارای برگ‌های نیزه‌ای‌شکل و ساقه‌های بلند گل‌دار است که گاهی تا ۱.۵ متر رشد می‌کنند. 

گل‌های آن لوله‌ای شکل‌اند و پنج گلبرگ نوک‌تیز دارند که در رنگ‌های سفید، صورتی، قرمز، سبز روشن یا بنفش می‌رویند. اما ویژگی برجسته‌ی این گیاه، بوی آن است: گل‌ها تنها در شب عطر خود را آزاد می‌کنند تا حشرات شب‌زی مانند شب‌پره‌ها را جذب کنند. همین ویژگی باعث شده که لقب شاعرانه‌ی «گل شب» را به آن بدهند. 

این گیاه در اقلیم‌های گرم با خاک‌های حاصل‌خیز و زهکشی‌شده و نور ملایم تا کامل خورشید بهترین رشد را دارد. در مناطق معتدل به صورت یک‌ساله کاشته می‌شود، هرچند در اصل چندساله‌ای حساس به سرماست. باغبانان از آن برای تبدیل شب‌های تابستانی به فضایی معطر و دل‌انگیز استفاده می‌کنند. 

نمادگرایی، نقش فرهنگی و کاربرد‌ها

به گزارش راز بقا، تنباکوی بال‌دار هرچند از خانواده‌ی تنباکو است، اما تنها مقدار اندکی نیکوتین در خود دارد و هرگز برای مصرف دخانی پرورش نیافته است. در عوض، در بسیاری از فرهنگ‌ها به نماد پاکی، زیبایی شب و عطر دل‌انگیز تبدیل شده است. 

برای مطالعه بیشتر بخوانید:

ارکیده زیرزمینی؛ گل کمیاب معروف به «فسیل زنده» که نیازی به نور خورشید ندارد و زیرزمین شکوفه می‌دهد

گل شکرپاره؛ پادشاه گل‌های جهان که هر گل آن از ۱۰۰ گل کوچک تشکیل شده و با آتش‌سوزی دوباره متولد می‌شود

در باغ‌های ایرانی که ترکیب بو، رنگ و آب در آنها با هماهنگی خاصی طراحی می‌شد، تنباکوی بال‌دار در کنار حوض یا ورودی خانه کاشته می‌شد تا عطرش با خنکای نسیم شب درآمیزد. همین پیشینه‌ی ایرانی سبب شد در قرن نوزدهم در اروپا نیز محبوب شود و به یکی از گیاهان اصلی باغ‌های عصر و فضا‌های زیر نور ماه در دوران ویکتوریایی بدل گردد.

فراتر از زیبایی و نمادگرایی، این تنباکو در برخی سنت‌های گیاهی و پژوهش‌های دارویی نیز کاربرد‌های جزئی دارد. دانشمندان از انعطاف ژنتیکی این گونه برای تولید پروتئین‌های نوترکیب دارویی استفاده کرده‌اند. همچنین به دلیل وجود آلکالوئید‌های طبیعی، خاصیت دفع حشرات دارد و گاهی در باغ‌های ارگانیک به‌عنوان گیاه هم‌زیست کاشته می‌شود.

در برخی فرهنگ‌های بومی، گونه‌های مختلف تنباکو به‌عنوان واسطه‌ای میان زمین و آسمان شناخته می‌شوند؛ گیاهانی که در آیین‌ها، ارتباط انسان با جهان روحانی را تسهیل می‌کنند. از همین رو، تنباکوی بال‌دار با گل‌های شب‌گشای خود نماد رویا، درون‌نگری و زیبایی پنهان در تاریکی است.

روش رشد، نگهداری و اهمیت بوم‌شناختی

به گزارش راز بقا، تنباکوی بال‌دار گیاهی نسبتاً آسان‌پرورش است و برای تازه‌کار‌ها و متخصصان باغبانی به‌طور یکسان جذاب است. در خاک غنی و با زهکشی مناسب رشد خوبی دارد و به آبیاری منظم در فصول گرم نیاز دارد. از آن‌جا که گل‌ها روز‌ها بسته و شب‌ها باز می‌شوند، در طراحی «باغ‌های ماه» که باغ‌هایی برای لذت شبانه هستند جایگاه ویژه‌ای دارد.

رفتار شب‌گشایی آن نقش بوم‌شناختی مهمی ایفا می‌کند. رنگ روشن گل‌ها و بوی تند شبانه‌اش به‌گونه‌ای تکامل یافته‌اند که شب‌پره‌ها و گرده‌افشان‌های شب‌زی را جذب کنند؛ حشراتی که برای یافتن گل‌ها به بو متکی‌اند نه به رنگ. این رابطه متقابل، بقای گونه را تضمین می‌کند.

در سال‌های اخیر، تنباکوی بال‌دار به عنوان گیاهی دوستدار گرده‌افشان‌ها و حامی تنوع زیستی شبانه مورد توجه قرار گرفته است. همچنین می‌توان آن را با دیگر گونه‌های Nicotiana تلاقی داد تا دورگه‌هایی با رنگ‌ها و عطر‌های گوناگون پدید آورد.

از آنجا که این گیاه آلکالوئید‌هایی تولید می‌کند که برخی حشرات گیاه‌خوار را دور نگه می‌دارد، در حفظ تعادل طبیعی محیط نیز نقش دارد. وقتی در نزدیکی پنجره یا ایوان کاشته شود، همچون خوش‌بوکننده‌ای طبیعی عمل کرده و هوای شب را با عطری مسحورکننده پر می‌کند.

حقایق جالب درباره‌ی تنباکوی بال‌دار یا تنباکوی ایرانی

به گزارش راز بقا، با وجود طبیعت لطیف و خوش‌عطرش، تنباکوی بال‌دار در پس زیبایی‌اش اسرار عجیبی پنهان کرده است. نخست اینکه بوی این گل در اثر ترکیبات آلی فراری تولید می‌شود که با تاریکی شب شدت می‌یابند؛ گویی گیاه ساعتی درونی دارد که آغاز شب را تشخیص می‌دهد. دانشمندان دریافته‌اند که نور مصنوعی شبانه می‌تواند این ریتم را مختل کرده و باعث شود گل‌ها باز نشوند یا عطرشان را از دست بدهند.

نکته‌ی عجیب دیگر آن است که این گل ظریف، خویشاوند نزدیک گیاهان سمی مانند بلادونا (شَب‌بو مرگ) و سیب‌زمینی است؛ یعنی سیب‌زمینی سرخ‌کرده‌ی شما و این گل خوش‌بو از یک خانواده‌اند. از همه جالب‌تر اینکه برگ‌های تنباکوی بال‌دار حاوی مقادیر ناچیزی نیکوتین‌اند، پس اگر کسی اشتباهاً آن را بجود (که نباید)، مزه‌ای تلخ و تنباکویی حس خواهد کرد.

در آزمایشگاه‌ها نیز این گیاه برای مهندسی ژنتیک استفاده شده است، زیرا به‌راحتی DNA بیگانه را جذب می‌کند. در یکی از پژوهش‌ها، دانشمندان توانستند نسخه‌ای از این گیاه را پرورش دهند که زیر نور فرابنفش کمی می‌درخشید پدیده‌ای که زیبایی شبانه‌ی آن را به سطحی فرازمینی رساند. 

در مجموع، تنباکوی بال‌دار تناقضی زیبا میان لطافت، علم و رمزآلودگی است؛ گلی که زیر پرده‌ی نرم شب، شیمی و خیال را در هم می‌آمیزد.