کاپوک؛ درخت پنبه به ارتفاع یک برج ۲۵ طبقه که الیافی سبک‌تر از پر و روغنی گران‌تر از طلا تولید می‌کند و داروی دیابت است!

راز بقا: کاپوک، با نام علمی Ceiba pentandra و شناخته شده در برخی منابع به عنوان پنبهٔ جاوه‌ای، یکی از درختان برجستهٔ جنگل‌های گرمسیری جهان است که ترکیبی بی‌نظیر از زیبایی، ارتفاع و کاربرد‌های اقتصادی و فرهنگی را در خود دارد. این درخت که پیش‌تر در خانوادهٔ پنجه‌درختان طبقه‌بندی می‌شد، اکنون عضو تیرهٔ پنیرکیان و از راستهٔ پنیرک‌سانان به شمار می‌آید.

به گزارش راز بقا، خاستگاه طبیعی کاپوک شامل مکزیک، آمریکای مرکزی، کارائیب، شمال آمریکای جنوبی و برای گونه‌ای خاص، C. pentandra var. guineensis، غرب آفریقاست. گونه‌های کوچکتر آن به جنوب و جنوب شرقی آسیا وارد شده و در این مناطق به‌طور گسترده کشت می‌شوند.

درخت کاپوک نه تنها به دلیل ابعاد عظیم و شاخ و برگ گسترده‌اش شناخته می‌شود، بلکه از دیرباز جایگاهی ویژه در فرهنگ‌ها و اساطیر منطقه‌ای داشته است. برای مثال، در اساطیر مایا‌ها این درخت به عنوان نمادی مقدس و نماد پیوند جهان‌های زمینی و آسمانی مطرح بوده است. در زبان‌های مختلف، کاپوک و الیاف پنبه‌مانند حاصل از غلاف‌های بذر آن به همین نام شناخته می‌شوند که برگرفته از زبان مالایی است.

در کشور‌های اسپانیایی‌زبان این درخت با نام سیبا و در کشور‌های فرانسوی‌زبان با عنوان fromager شناخته می‌شود. در جنوب شرق آسیا، پرورش این درخت بیشتر به دلیل الیاف پنب‌های آن صورت می‌گیرد و نام‌های محلی مانند پنبهٔ ابریشمی یا سامااوما به آن اطلاق می‌شود.

زیست‌شناسی و ویژگی‌های فیزیکی

ارتفاع کاپوک می‌تواند به حدود ۷۳ متر (۲۴۰ فوت) برسد، و گزارش‌هایی از نمونه‌های بالغ تا ۷۷ متر نیز ثبت شده است. گونه‌های جنوب شرق آسیایی معمولاً ارتفاعی تا ۲۷ متر دارند. تنهٔ این درختان غول‌پیکر اغلب قطری حدود ۳ متر بالای ریشه‌ها دارند و نمونه‌های استثنایی می‌توانند به ۵٫۸ متر قطر برسند.

به گزارش راز بقا یکی از ویژگی‌های بارز کاپوک، ریشه‌های تکیه‌گاه عظیم آن است که می‌تواند تا ۱۲ تا ۱۵ متر روی تنه کشیده شود و سپس تا طول کلی ۵۰ متر زیر زمین امتداد یابد. این ویژگی به درخت پایداری قابل توجهی در برابر باد‌های شدید و طوفان‌های گرمسیری می‌دهد.

تنه و شاخه‌های بزرگ کاپوک اغلب دارای خار‌های برجسته هستند و شاخه‌های اصلی که معمولاً ۴ تا ۶ عددند، ممکن است تا ۱٫۸ متر ضخامت داشته باشند. برگ‌ها به شکل برگ پنجه‌ای هستند و هر یک شامل ۵ تا ۹ برگچه به طول حدود ۲۰ سانتیمتر می‌باشند.

در دوره‌های برگ‌ریزی موقت، گل‌آذین‌های چتری این درخت با گل‌هایی در رنگ‌های خامه‌ای تا قرمز شکوفا می‌شوند که منبعی مهم از شهد و گرده برای زنبور‌های عسل و خفاش‌ها به شمار می‌آید. خفاش‌ها، به ویژه، گرده‌افشان اصلی گل‌هایی هستند که در شب شکوفا می‌شوند.

پس از گل‌دهی، کاپوک چند صد غلاف بذر تولید می‌کند که هر یک شامل بذر‌هایی محصور در الیافی زردرنگ و کرک‌مانند است. این الیاف ترکیبی از لیگنین و سلولز هستند و کاربرد‌های اقتصادی و فرهنگی فراوانی دارند.

الیاف کاپوک؛ سبک، مقاوم و چندکاره

الیاف حاصل از بذر کاپوک، شناوری بالایی دارند و در برابر آب مقاوم، اما آتش‌گیر هستند. این ویژگی‌ها باعث شده که قبایل بومی در امتداد رود آمازون از آن برای پیچاندن دور تیر‌های تفنگ‌های بادی استفاده کنند، زیرا الیاف به‌عنوان یک آب‌بندی طبیعی عمل می‌کنند و فشار هوا را برای پرتاب تیر حفظ می‌کنند. به گزارش راز بقا برداشت این الیاف به‌طور عمده دستی و پرزحمت است و ریسندگی آن دشوار است، اما در کاربرد‌های خاصی مانند پر کردن تشک، بالش، مبلمان، عروسک‌های پرشده و زافو استفاده می‌شود.

پیش‌تر، کاپوک به دلیل خواص سبک و ضدآبش، در جلیقه‌های نجات و وسایل ایمنی دریایی کاربرد گسترده داشت تا جای خود را به مواد مصنوعی داد.

روغن بذر کاپوک

بذر‌های کاپوک منبع استخراج روغن گیاهی هستند که رنگ زرد و بوی ملایمی دارد و طعمی دلپذیر ارائه می‌دهد. این روغن شبیه به روغن پنبه‌دانه است، اما به‌سرعت در تماس با هوا فاسد می‌شود. تولید روغن بذر کاپوک در کشور‌هایی مانند هند، اندونزی و مالزی انجام می‌شود و دارای ارزش یدی ۸۵ تا ۱۰۰ است، یعنی غیراکسیدشونده بوده و در مجاورت هوا خشک یا سفت نمی‌شود. این ویژگی‌ها روغن کاپوک را برای استفاده به عنوان زیست‌سوخت و نیز در تولید رنگ و سایر مواد صنعتی مناسب می‌کند.

کاربرد‌های دارویی و سنتی

به گزارش راز بقا در برخی مناطق، جوشاندهٔ پوست درخت کاپوک برای مصارف پزشکی سنتی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این موارد شامل درمان دیابت نوع ۲، سردرد، خواص ادرارآور و حتی به‌عنوان ماده‌ای هوس‌افزا است. همچنین، برخی گونه‌های کاپوک در ترکیبات نوشیدنی‌های روان‌گردان آیاهواسکا به‌عنوان افزودنی به کار می‌روند.

برای مطالعه بیش‌تر بخوانید:

درخت گرسنه؛ درختی ۸۰ ساله با ظاهری ترسناک که یک نیمکت فلزی را به مرور زمان بلعید!

درخت بلوط فرشته؛ غول جاودان آمریکا با شاخه‌هایی به طول ۲۷ متر که هر شاخه آن تبدیل به درخت می‌شود و به اندازه یک جنگل کوچک سایه دارد

بالسا؛ درختی همیشه سبز و گران‌قیمت که در ۵ سال به اندازه یک ساختمان ۱۰ طبقه می‌رسد و سبک‌ترین چوب جهان را دارد

کاپوک در فرهنگ و اسطوره

کاپوک از دیرباز در اساطیر و فرهنگ‌های بومی اهمیت ویژه‌ای داشته است. در فرهنگ کوبا، درخت سیبا مقدس تلقی می‌شود و در آیین‌های پالو، آرارا و سانتریا نقشی مرکزی دارد. در این آیین‌ها، هدایایی در پای درخت گذاشته می‌شوند و به درخت با احترام رفتار می‌شود. در افسانه‌های محلی ترینیداد و توباگو، کاپوک غول‌آسا به عنوان محل زندگی موجودی به نام بازل، دیو مرگ معرفی شده است که در تنهٔ درخت هفت اتاق ساخته شده قرار دارد.

در آفریقا و آمریکای جنوبی، چوب کاپوک برای ساخت نقاب‌های سنتی بورکینافاسو، به‌ویژه توسط اقوام بوبو و موسی، به کار می‌رود. در میان آفرو-سورینامی‌ها نیز، این درخت به عنوان محل سکونت ارواح مقدس تلقی شده و حتی در شرایط مدرن نیز بریدن آن با مراسم خاص همراه است.

نمادشناسی و جایگاه ملی

کاپوک به عنوان درخت ملی گواتمالا، پورتوریکو و گینه استوایی شناخته می‌شود و تصویر آن در پرچم و نشان برخی کشور‌ها مشاهده می‌شود. به گزارش راز بقا در تاریخ سیرالئون، این درخت نمادی از آزادی برای بردگان آزادشده به شمار می‌رفت و نمونه‌ای تاریخی با ارتفاع حدود ۷۰ متر در این منطقه ثبت شده است. گفته می‌شود نام قدیمی هوشی‌مین (سایگون) نیز برگرفته از واژه‌های محلی مرتبط با کاپوک بوده است.

درخت کاپوک، با ارتفاع عظیم، ریشه‌های تکیه‌گاه گسترده، شاخه‌ها و برگ‌های منحصر‌به‌فرد، یکی از نماد‌های شاخص جنگل‌های گرمسیری جهان است. این درخت نه تنها از نظر زیست‌محیطی اهمیت دارد، بلکه در فرهنگ، دین، اقتصاد و صنایع سنتی نیز جایگاهی ویژه دارد.

از الیاف سبک و مقاوم آن در پر کردن تشک و بالش گرفته تا روغن بذر و کاربرد‌های دارویی، کاپوک نمونه‌ای از گیاهی است که با وجود گذر زمان، همچنان در زندگی انسانی نقشی چندوجهی و ارزشمند ایفا می‌کند.