مارسل دیولافوا و مادام ژان دیولافوا؛ زن و شوهری که برای اولین بار طلا و جواهرات و آثار باستانی ایران را دزدیدند

راز بقا: آثار باستانی ایران، از تمدن‌های ایلام، هخامنشی و ماد گرفته تا دوره‌های بعدی، بخش مهمی از تاریخ بشر را شکل می‌دهند. این آثار نه تنها ارزش تاریخی و هنری دارند، بلکه بازتاب‌دهنده فرهنگ، آیین‌ها و زندگی روزمره مردم ایران در هزاران سال گذشته هستند. با این حال، بخش بزرگی از این میراث باستانی امروز در موزه‌های بزرگ جهان، مانند لوور در پاریس و موزه بریتانیا در لندن نگهداری می‌شود. سؤال این است که چگونه این آثار از خاک ایران به این موزه‌ها راه یافته‌اند و چرا تاریخچه آنها پیچیده و گاه مناقشه‌برانگیز است.

مسیر‌های خروج آثار از ایران

به گزارش راز بقا، روند انتقال آثار باستانی ایران به موزه‌های غربی، ترکیبی از حفاری علمی، امتیازات ویژه، خرید و فروش آثار و در مواردی غارت و سوءاستفاده بوده است. در دوران قاجار، دولت‌های اروپایی امتیازات حفاری دریافت می‌کردند. این امتیازات به باستان‌شناسان خارجی اجازه می‌داد در مناطق تاریخی ایران، مانند شوش یا تخت جمشید، حفاری کنند و بخش قابل توجهی از یافته‌ها را با خود به کشور خود ببرند. این انتقال‌ها در ظاهر رسمی و قانونی بود و با مجوز حکومت وقت انجام می‌شد. گروه فرانسوی تحت رهبری مارسل دیولافوآ مثال مشهوری از این روند است که طی آن آثار بسیاری از شوش به فرانسه منتقل شد.

 چگونه آثار باستانی از کشورمان خارج شدند؟

روند خروج آثار تاریخی ایرانی به دوره ۱۰۰ ساله پادشاهی قاجار و با قرارداد‌های کاوش در ایران همراه با اعطای امتیاز‌های ویژه به اروپایی‌ها و آمریکایی‌ها باز می‌گردد. اولین کاوش‌های باستان شناسی دوره قاجار در زمان ناصرالدین شاه و توسط یک زوج فرانسوی در شوش انجام شد. این زوج فرانسوی به نام‌های مارسل دیولافوا و مادام ژان دیولافوا (Dieulafoy) در سفر به ایران به وجود تپه‌های باستانی در شوش پی بردند و پس از بازگشت به کشورشان از مدیر موزه لوور فرانسه خواستند تا بودجه‌ای را برای کاوش این تپه‌ها در اختیار آن‌ها بگذارند.

بعد از پذیرفته شدن این خواسته زوج فرانسوی مجددا به ایران آمدند و با استفاده از رابطه دوستی با طولوزان پزشک فرانسوی ناصر الدین شاه قاجار توانستند مجوز حفاری در شوش را بدست آورند در این زمان نخستین قرار داد ایران و فرانسه نوشته شد و طبق آن ایران اجازه داد که فرانسویان به حفاری در اطراف قبرستان دانیال بپردازند با این شرط که به آرامگاه دست نزنند مگر اینکه احتیاج به بازسازی داشته باشد.

براساس این قرار داد؛ فلزاتی که پیدا می‌شوند متعلق به دولت ایران باشد و سایر آثار نصف به نصف تقسیم شده و در صورت تمایل ایران برای فروش دولت فرانسه در اولویت قرار گیرد. اما در نهایت ۵۵صندوق از آثار تاریخی سرزمین‌مان بدون اطلاع از کشور خارج شد. پس از آن در دور مظفرالدین شاه قاجار نیز قرارداد واگذاری امتیاز انحصاری و دایمی حفاری و برداشت عتیقه به دولت فرانسه امضا شد تا غارت آثار باستانی ایرانی توسط اروپایی‌ها تکمیل شود. 

با این حال، قانونی بودن انتقال آثار همیشه به معنای عادلانه بودن آن نبود. به گزارش راز بقا در بسیاری از موارد، سوءاستفاده‌های فردی و سازمانی، فشار‌های خارجی و ضعف قوانین حفاظتی باعث شد که بخش بزرگی از میراث باستانی ایران بدون رضایت کامل یا با فروش مشکوک از کشور خارج شود. علاوه بر حفاری‌ها، برخی آثار نه به دلیل کشف علمی، بلکه از طریق خرید و فروش توسط دلالان و تجار به موزه‌های اروپایی رسیدند. در مجموع، طی بیش از یک قرن، ضعف قوانین و سوءاستفاده از موقعیت ایران باعث شد که بسیاری از آثار تاریخی از محل اصلی خود خارج شوند و در موزه‌های غربی پراکنده شوند.

نمونه‌های مشهور آثار ایرانی در موزه‌ها

لوور پاریس و موزه بریتانیا در لندن میزبان مجموعه‌های ارزشمندی از آثار باستانی ایران هستند. در لوور، مجموعه‌ای از آثار پیش از تاریخ و تاریخی از ایلام، هخامنشیان و ماد‌ها نگهداری می‌شود. این مجموعه شامل سرستون‌ها، نقش‌برجسته‌ها، ظروف سفالی و مفرغی، جام‌ها و ریتون‌ها است که هر کدام داستانی از زندگی روزمره، آیین‌ها و قدرت سیاسی ایران باستان را روایت می‌کنند.

در بریتانیا نیز آثار مهمی مانند سیلندر کوروش (Cyrus Cylinder) نگهداری می‌شود. به گزارش راز بقا این شیء که از نظر تاریخی و سیاسی اهمیت بسیاری دارد، نمونه‌ای از منشور حقوق بشر در دوران هخامنشیان محسوب می‌شود. البته، این شیء در خاک عراق کشف شد و از این نظر، حقوق قانونی و تاریخی آن پیچیده و مناقشه‌برانگیز است. علاوه بر این نمونه‌ها، مجموعه‌ای از اشیاء تاریخی ایران در دیگر موزه‌های بزرگ جهان پراکنده‌اند و این پراکندگی باعث شده موضوع بازگرداندن میراث ایران به خاک خود، بحث‌های حقوقی و فرهنگی فراوانی ایجاد کند.

چالش‌ها و مناقشات

انتقال آثار باستانی ایران به موزه‌های خارجی همیشه بی‌چالش نبوده است. بخشی از آثار به دلایل قانونی و با مجوز حکومت وقت منتقل شده‌اند، اما بخش دیگری از طریق غارت، خرید و فروش غیرقانونی یا سوءاستفاده از ضعف قوانین انجام شده است. این موضوع باعث شده که بسیاری از آثار فاقد مستندات شفاف باشند و هویت دقیق تاریخی آنها در برخی موارد محل اختلاف باشد.

به گزارش راز بقا امروزه بازگرداندن آثار باستانی ایران با پیچیدگی‌های حقوقی، سیاسی و عملی روبروست. کشور‌های میزبان موزه‌ها اغلب ادعا می‌کنند که آثار به‌صورت قانونی و با مستندات لازم وارد مجموعه‌های خود شده‌اند و بازگرداندن آنها را نمی‌پذیرند. این موضوع یکی از مهم‌ترین چالش‌ها در حوزه حقوق فرهنگی و حفاظت از میراث تاریخی ایران به شمار می‌رود.

برای مطالعه بیش‌تر بخوانید:

راز گنج‌های نادرشاه؛ چرا ۷۰ درصد از طلا، جواهرات و سنگ‌های قیمتی نادر شاه هنوز پس از ۳۰۰ سال پیدا نشده است؟

کبوترخانه‌های ایران؛ برج‌هایی تاریخی برای نگهداری کبوتر و تولید کود طبیعی که تا ۴۰۰۰ لانه کبوتر گنجایش داشت

چشم شهر سوخته؛ میراث ۵۰۰۰ ساله و اولین چشم مصنوعی دنیا که در جیب یکی از کارکنان و در قوطی کبریت نگهداری می‌شود!

اهمیت میراث فرهنگی و ضرورت بازگرداندن آثار

هر یک از آثار باستانی ایران نه تنها ارزش تاریخی و هنری دارند، بلکه بخشی از هویت ملی و فرهنگی مردم ایران را تشکیل می‌دهند. نگهداری این آثار در خارج از کشور باعث شده ارتباط نسل‌های جدید با بخشی از تاریخ خود محدود شود. در عین حال، این آثار در موزه‌های غربی، در معرض دید جهانیان قرار دارند و باعث آشنایی مردم جهان با تمدن ایران باستان می‌شوند.

با این حال، بسیاری از کارشناسان و فرهنگ‌دوستان معتقدند که بهترین محل برای این آثار، زادگاه اصلی آنهاست؛ جایی که فرهنگ، هنر و تاریخ آنها شکل گرفته است. بازگرداندن آثار باستانی می‌تواند نه تنها هویت فرهنگی ایران را تقویت کند، بلکه به توسعه گردشگری و پژوهش‌های علمی داخلی نیز کمک کند.

به گزارش راز بقا تاریخچه خروج آثار باستانی ایران از کشور و حضور آنها در موزه‌های بزرگ جهان، داستانی پیچیده و چندلایه است. ترکیبی از حفاری با مجوز، خرید و فروش آثار، سوءاستفاده و غارت باعث شده که بخشی از میراث ایران در خارج از کشور نگهداری شود. در عین حال، این آثار بخش ارزشمندی از تاریخ تمدن ایران هستند و بازگرداندن آنها به زادگاهشان می‌تواند گامی مهم در حفاظت از هویت فرهنگی و تاریخی کشور باشد.

با توجه به اهمیت این موضوع، بررسی مسیر‌های تاریخی، حقوقی و فرهنگی انتقال آثار و تلاش برای بازگرداندن آنها، امری ضروری است. هرچند که مسیر بازگرداندن آثار با چالش‌ها و پیچیدگی‌های فراوانی همراه است، اما هدف نهایی روشن است: حفظ و احیای میراث ایران در جایگاه اصلی خود.