قنات نبادان ابرکوه؛ قنات تاریخی دوره هخامنشیان که پیرترین درخت ایران و آسیا را زنده نگه داشته است

راز بقا: قنات‌ها به‌عنوان شاهکار‌های مهندسی ایرانیان در حوزه بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی، از مهم‌ترین سازه‌های سنتی در مناطق خشک و نیمه‌خشک ایران به‌شمار می‌روند. 

به گزارش راز بقا، در میان صد‌ها قنات تاریخی که در ایران حفر شده‌اند، قنات نبادان یا «نوآبان» در شهرستان ابرکوه استان یزد، جایگاهی ویژه دارد. این قنات نه تنها از لحاظ قدمت و کارکرد، بلکه به دلیل موقعیت جغرافیایی، شیوه بهره‌برداری، و تأثیر آن بر توسعه زیست‌محیطی و کشاورزی منطقه، حائز اهمیت است. 

موقعیت جغرافیایی و ویژگی‌های ساختاری

به گزارش راز بقا، قنات نبادان در روستای نبادان، از توابع بخش مرکزی شهرستان ابرکوه، قرار دارد. ابرکوه به عنوان یکی از کهن‌ترین مناطق ایران، در غرب استان یزد واقع شده و با اقلیمی خشک و بیابانی، همواره نیازمند روش‌های خلاقانه برای تأمین آب بوده است. 

قنات نبادان با طولی بالغ بر چند کیلومتر، از دشت‌های جنوبی شهرستان سرچشمه می‌گیرد و به واسطه شیب ملایم زمین، آب را از لایه‌های زیرزمینی به سطح زمین هدایت می‌کند. 

ویژگی شاخص قنات نبادان، استحکام و عمق چاه‌های مادر آن است که طبق بررسی‌های میدانی، نشان از دانش فنی بالای حفرکنندگان آن دارد. عمق چاه مادر این قنات حدود ۳۰ متر برآورد شده و تعداد میله‌های عمودی آن نیز بیش از ۳۰ حلقه است. سازه‌های مرتبط با قنات، از جمله پایاب‌ها و حوضچه‌های ذخیره، با مصالح محلی ساخته شده‌اند و هنوز آثار آنها در برخی نقاط روستا مشهود است. 

پیشینه تاریخی و وجه تسمیه

به گزارش راز بقا، نام این قنات از ماه آبان گرفته شده و نام اصلی آن «نوآبان» است که در گفتمان محلی نبادان خوانده می‌شود. 

از منظر تاریخی، قنات نبادان یکی از سازه‌هایی است که احتمالاً در زمان هخامنشیان و دوره پییش از اسلام شکل اولیه آن ایجاد شده و طی قرون متمادی به‌طور مستمر مرمت و بازسازی شده است. قنات تاریخی نبادان واقع در جنوب و جنوب غربی شهرستان ابرکوه آبشخور اصلی سرو تاریخی این شهرستان محسوب می‌شود.

این قنات منبع اصلی آب سرو کهنسال است که در مسیر خود از چهار آسیاب، یک سرداب، یک یخچال و باغ‌های بیشماری عبور می‌کند و محله‌ای نیز به نام این قنات در شهر ابرکوه شهرت یافته است. قسمتی از این قنات که به‌صورت تونل زیرزمینی درآمده در نزد گردشگران خارجی جذاب بوده و به شهر زیرزمینی یا شهر لی‌لی پودی معروف است. سرو چند هزار ساله ابرکوه به عنوان کهن‌ترین درخت دیرزیست شناسایی شده است. 

برای مطالعه بیشتر بخوانید:

گورستان سفیدچاه؛ نخستین قبرستان مسلمانان ایران با سنگ‌نوشته‌هایی که حرف می‌زنند!

طلای سفید ایرانی؛ فلز با ارزش و فراموش‌شده ایرانی با قیمتی افسانه‌ای که از طلا و نقره هم درخشان‌تر بود

طبق شواهد میدانی و منابع محلی، این قنات نقش مؤثری در توسعه سکونت‌گاه‌های پیرامون خود و گسترش کشاورزی در روستا‌های همجوار داشته است.

کاربرد‌ها و نقش در حیات منطقه

به گزارش راز بقا، قنات نبادان تا دهه‌های اخیر، منبع اصلی تأمین آب شرب و کشاورزی برای روستای نبادان و اراضی اطراف آن محسوب می‌شده است. جریان دائمی و پایدار این قنات، امکان کشت محصولات سنتی، چون گندم، جو، پنبه و صیفی‌جات را در منطقه فراهم می‌ساخته است. همچنین باغ‌های انار، انجیر و انگور پیرامون قنات، مرهون این سازه‌ی آبی‌اند.

از منظر فرهنگی و اجتماعی، قنات نه تنها ساختاری فنی، بلکه نهاد اجتماعی مهمی نیز به‌شمار می‌آمده است. تقسیم آب از قنات نبادان به‌صورت شبانه‌روزی و با دقتی خاص انجام می‌شده و هر خانوار بر اساس سهم‌آبه‌ی خود، زمان مشخصی برای استفاده از آب داشته است. این نظم اجتماعی موجب شکل‌گیری ساختار‌های مشارکتی میان کشاورزان و مالکان زمین شده است. 

وضعیت کنونی و ضرورت حفاظت

در دهه‌های اخیر، با کاهش بارندگی، افت سطح آب‌های زیرزمینی، و توسعه چاه‌های عمیق، کارکرد اصلی قنات نبادان رو به افول نهاده است. با این‌حال، آثار فنی و تاریخی آن هنوز پابرجاست و به‌عنوان یک میراث فرهنگی ـ طبیعی نیازمند ثبت، مستندسازی و مرمت فوری است. احیای این قنات، نه تنها به تقویت کشاورزی سنتی منطقه کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به عنوان یک جاذبه گردشگری بومی نیز معرفی شود.

به گزارش راز بقا، قنات نبادان ابرکوه، نمادی زنده از هوش زیست‌محیطی ایرانیان در مواجهه با بحران آب در مناطق خشک است. این قنات، علاوه بر نقشی که در حیات اقتصادی و اجتماعی منطقه ایفا کرده، اکنون به‌عنوان یکی از ظرفیت‌های فرهنگی، آموزشی و گردشگری استان یزد قابل بازشناسی است. حفظ و احیای این میراث کهن، گامی در جهت تداوم پیوند میان انسان، طبیعت و تاریخ خواهد بود.

این قنات یکی از منابع اصلی زنده نگه داشتن سرو ابرکوه است. این درخت پیرترین درخت ایران و آسیا و دومین درخت سالمند جهان است.

این درخت در شهر ابرکوه قرار دارد و از پیرترین جانداران زندهٔ جهان است. محیط تنهٔ این درخت در روی زمین یازده‌ونیم متر است و بلندای آن بین ۲۵ تا ۲۸ متر برآورد شده است.

حمدالله مستوفی در کتاب نزهت القلوب که در سال ۷۴۰ قمری تألیف شد دربارهٔ ابرکوه می‌نویسد: «آنجا سروی است که در جهان شهرتی عظیم دارد. چنانچه سرو کشمیر و بلخ شهرتی داشت و اکنون این از آنها بلندتر و بزرگ‌تر است و درخت سرو در ایران‌زمین مثل آن نیست.» [۴]دانشمند روس الکساندروف، عمر این سرو را بیش از ۶۰۰۰ سال و محققان ژاپنی سن آن را بیش از ۸۰۰۰ سال می‌دانند. برخی روایات تاریخی، کاشتن آن را به زرتشت و برخی نیز به یافث (پسر نوح) نسبت می‌دهند.