خار مقدس؛ خار شفادهنده معروف به «گیاه رستاخیز» که در قرون وسطی نقش دروغ‌سنج را داشت!

راز بقا: خار مقدس (holy thistle) یا خار بندیکت مقدس (St. Benedict's thistle) گیاهی دارویی از منطقه مدیترانه است که قرن‌ها به‌دلیل خواص درمانی و نمادین خود مورد احترام قرار داشته است. 

به گزارش راز بقا، این گیاه که در پزشکی صومعه‌های قرون وسطی کاربرد فراوانی داشت، به این دلیل «مقدس» نام گرفت که راهبان معتقد بودند توانایی پاک‌سازی بدن، محافظت در برابر بیماری‌ها و تقویت روح را دارد. ظاهر تیغ‌دار، رایحه خاکی و عصاره تلخ آن باعث شده خار مقدس جایگاهی خاص در طب گیاهی و افسانه‌های درمانی داشته باشد. 

ویژگی‌های گیاه‌شناسی و زیستگاه طبیعی

به گزارش راز بقا، خار مقدس یک گیاه علفی یک‌ساله از خانواده کاسنیان است. این گیاه معمولاً ۲۰ تا ۶۰ سانتی‌متر ارتفاع دارد و به‌راحتی با برگ‌های خاردار، گل‌های زرد و ساقه پشمی خاکستری - سبز قابل شناسایی است. زیستگاه اصلی آن مناطق گرم و خشک مدیترانه است، اما امروز به‌طور گسترده در اروپا، آمریکای شمالی و استرالیا نیز رشد می‌کند. 

این گیاه در خاک‌های فقیر بسیار خوب رشد می‌کند؛ ویژگی‌ای که باعث گسترش آن در مناطق کشاورزی باستانی شده است. تلخی ویژه آن ناشی از ترکیب سِسکویی‌ترپن لاکتونی به نام «سینیسین» (cnicin) است که خواص دارویی مهمی دارد. خار مقدس معمولاً در اواسط بهار برداشت می‌شود؛ زمانی که برگ‌ها و گل‌ها بالاترین میزان روغن‌های ضروری و ترکیبات فعال را دارند.

کاربرد‌های سنتی و اهمیت دارویی

به گزارش راز بقا، در گذشته، خار مقدس به‌عنوان یک گیاه «همه‌کاره» شناخته می‌شد. راهبان قرون وسطی آن را برای تقویت گوارش، افزایش ایمنی و درمان عفونت‌های شدید به‌کار می‌بردند. یکی از مهم‌ترین کاربرد‌های تاریخی آن تونیک تلخ برای تحریک اشتها و افزایش ترشح آنزیم‌های گوارشی بود. به‌دلیل طعم بسیار تلخش، این گیاه برای سوءِ‌هاضمه، مشکلات کبدی و ضعف جذب مواد غذایی تجویز می‌شد.

از دیگر کاربرد‌های سنتی آن، نقش این گیاه به‌عنوان افزاینده شیر (galactagogue) برای مادران شیرده بود. هرچند شواهد علمی محدود است، اما امروزه نیز همراه با شنبلیله برای تقویت شیردهی استفاده می‌شود.

در دوران طاعون، خار مقدس را محافظی در برابر بیماری و «بخار‌های مضر» می‌دانستند؛ اعتقادی که نه‌تنها علمی نبود، بلکه باعث تقدّس این گیاه و کشت گسترده آن در باغ‌های صومعه‌ها شد. امروزه عصاره‌های این گیاه در قالب چای گیاهی، تنتور، کپسول و تلخ‌دارو‌ها برای حمایت از عملکرد کبد و هضم به‌کار می‌روند.

پژوهش‌های جدید و کاربرد‌های معاصر

در پزشکی گیاهی مدرن، خار مقدس بیشتر به‌دلیل خواص ضدالتهابی، آنتی‌اکسیدانی و ضدمیکروبی‌اش مورد توجه است. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که ترکیب سینیسین می‌تواند التهاب را کاهش دهد، باکتری‌های مضر را مهار کند و از آسیب اکسیداتیو کبد جلوگیری کند.

برخی درمانگران گیاهی از خار مقدس برای تنظیم چرخه قاعدگی، کاهش علائم هورمونی و تقویت گردش خون نیز استفاده می‌کنند. به‌دلیل تلخی بسیار زیادش، این گیاه در ترکیب تلخ‌دارو‌های تقویت‌کننده عصب واگ و بهبوددهنده هضم قرار می‌گیرد.

در حوزه سلامت طبیعی، خار مقدس با عنوان یک ماده سم‌زدا شناخته می‌شود. باور بر این است که تلخی شدید آن به افزایش ترشح صفرا و پاکسازی کبد کمک می‌کند. هرچند مطالعات بیشتری لازم است، اما بسیاری افراد از آن به‌عنوان بخشی از برنامه‌های پاکسازی و تقویت کبد بهره می‌برند. 

عجیب‌ترین ویژگی‌های خار مقدس

به گزارش راز بقا، خار مقدس فهرستی طولانی از باور‌های عجیب، نماد‌های معنوی و ویژگی‌های غیرمنتظره دارد. یکی از عجیب‌ترین باور‌های تاریخی این است که گیاه را سپر محافظ در برابر ارواح خبیث می‌دانستند و راهبان تکه‌های خشک آن را در لباس خود می‌دوختند تا از آسیب‌های معنوی در امان باشند.

باور دیگر این بود که جوشانده بسیار غلیظ آن می‌تواند افراد در حال مرگ را دوباره به زندگی بازگرداند؛ به همین دلیل برخی درمانگران قرون وسطی آن را «گیاه رستاخیز» می‌نامیدند. 

تلخی خار مقدس افسانه‌ای است. در برخی دادگاه‌های قدیم اروپایی، یک قطره از عصاره آن را به شاهدان می‌دادند تا اگر بدون اخم بلعیدند، دروغگو شناخته شوند. 

یکی دیگر از ویژگی‌های عجیب این گیاه، جذب حشرات خاصی است که تقریباً فقط برگ‌های تیغ‌دار آن را می‌خورند؛ رفتاری که در سایر خار‌ها کمتر دیده می‌شود.

با وجود لقب «مقدس»، تماس بی‌احتیاط با خار‌های آن می‌تواند التهاب شدیدی ایجاد کند. این تضاد‌های عجیب یعنی مقدس، اما خطرناک، درمانگر، اما تلخ، خار مقدس را به یکی از اسرارآمیزترین گیاهان دارویی تبدیل کرده است.