مرزه کوهی لرستان؛ گیاهی خوش‌عطر و دارویی با کاربرد محلی و صادراتی که کاشت آن سود بسیار بالایی دارد

راز بقا: مرزه کوهی (Savory) با نام علمی (Satureja)، گیاهی خوش‌عطر و مقاوم، از گنجینه‌های طبیعی زاگرس غربی است که به‌ویژه در استان لرستان با پراکندگی قابل توجهی رشد می‌کند. این گیاه با برگ‌های کوچک و خوشبو و ساقه‌های سبز و مقاومش، نه‌تنها به زیبایی طبیعت کوهستانی لرستان افزوده بلکه نقشی مهم در فرهنگ غذایی و دارویی محلی دارد. در دامنه‌های مرتفع و صخره‌ای زاگرس، مرزه کوهی با شرایط اقلیمی سخت سازگار شده و توانسته جای خود را در میان گیاهان دارویی محلی تثبیت کند.

زیستگاه و شرایط رشد

به گزارش راز بقا، مرزه کوهی در ارتفاعات ۱۲۰۰ تا ۲۲۰۰ متری از سطح دریا و در خاک‌های سنگی و نسبتا فقیر رشد می‌کند. این گیاه نسبت به خشکی مقاوم است و نیاز به آبیاری مداوم ندارد؛ همین امر باعث شده که برای کشاورزان محلی گزینه‌ای کم‌هزینه و پایدار باشد. پراکندگی طبیعی مرزه کوهی در مناطق کوهستانی شهرستان‌هایی مانند خرم‌آباد، دورود و سلسله بسیار چشمگیر است و بیشتر در شیب‌های جنوب غربی کوه‌ها یافت می‌شود، جایی که نور خورشید کافی و جریان هوای مناسب، رشد بهینه را فراهم می‌آورد.

کشت و تکثیر

اگرچه مرزه کوهی به‌صورت خودروی طبیعی رشد می‌کند، اما کشاورزان لرستان در سال‌های اخیر به کشت آن پرداخته‌اند. روش اصلی تکثیر از طریق بذر است که در اواخر پاییز یا اوایل زمستان در زمین‌های آماده شده کاشته می‌شود. خاک باید زهکشی خوبی داشته باشد تا ریشه‌ها از پوسیدگی در امان بمانند. بعد از کاشت، مراقبت اولیه شامل آبیاری‌های محدود و حذف علف‌های هرز است تا گیاه فرصت رشد پیدا کند.

در فصل بهار، با گرم‌تر شدن هوا، جوانه‌های تازه سبز می‌شوند و با رسیدن تابستان، گیاه به اوج عطرو طراوت خود می‌رسد. به گزارش راز بقا هرس منظم ساقه‌ها نیز باعث افزایش برگ‌دهی و جلوگیری از خشکی زودرس می‌شود. برداشت مرزه معمولاً از اواخر خرداد تا اوایل مهر انجام می‌شود، زمانی که بیشترین غلظت اسانس و مواد مفید دارویی در برگ‌ها وجود دارد. برداشت به روش دستی انجام می‌شود تا گیاه آسیبی نبیند و بتواند در سال‌های بعد نیز رشد کند.

خواص دارویی و کاربرد‌های محلی

مرزه کوهی از دیرباز در طب سنتی ایران جایگاه ویژه‌ای داشته است. برگ‌ها و گل‌های آن سرشار از اسانس‌های طبیعی هستند که خاصیت ضد التهابی، ضد میکروبی و تقویت‌کننده سیستم گوارشی دارند. مردم لرستان از دم‌کرده برگ‌های مرزه برای درمان نفخ، درد معده و سوءهاضمه استفاده می‌کنند. علاوه بر این، مرزه در کاهش استرس و بهبود کیفیت خواب نیز موثر است، به‌طوری که در برخی خانه‌ها به‌صورت خشک شده در کنار بالش نگهداری می‌شود.

در آشپزی محلی، مرزه کوهی عطر خاصی به غذا‌های سنتی می‌دهد. از آن در تهیه خورش‌ها، کباب‌ها و برخی غذا‌های گیاهی استفاده می‌کنند تا طعم غذا خوشایندتر شود. حتی مربا و ترشی‌های محلی گاهی با برگ مرزه ترکیب می‌شوند تا عطر و خاصیت دارویی غذا افزایش یابد. این کاربرد‌های سنتی باعث شده مرزه کوهی همواره در سفره‌ها و داروخانه‌های محلی جایگاه خود را حفظ کند.

تاریخچه فرهنگی و محلی

استفاده از مرزه کوهی در لرستان سابقه‌ای طولانی دارد. قدیمی‌ها اعتقاد داشتند این گیاه باعث دفع ارواح و انرژی‌های منفی می‌شود و در مراسم خاص محلی از آن بهره می‌بردند. مرزه در کنار دیگر گیاهان دارویی همچون آویشن و پونه، بخشی از میراث گیاهان شفابخش منطقه محسوب می‌شود. در بعضی روستاها، مردم هنگام برداشت مرزه، آیین‌های سنتی کوتاه برگزار می‌کنند که نشان از احترام و ارزش بالای این گیاه در فرهنگ محلی دارد.

بازار و جایگاه اقتصادی

به گزارش راز بقا مرزه کوهی علاوه بر مصرف محلی، بازار اقتصادی قابل توجهی نیز دارد. برگ‌های خشک شده آن به بازار‌های محلی و فروشگاه‌های گیاهان دارویی ارسال می‌شود و برخی کشاورزان با بسته‌بندی استاندارد، محصول خود را به دیگر استان‌ها و حتی بازار‌های صادراتی خاورمیانه عرضه می‌کنند. قیمت مرزه در بازار محلی بسته به کیفیت و تازگی آن متفاوت است و معمولاً در فصل برداشت به بالاترین حد خود می‌رسد.

صادرات مرزه به کشور‌های همسایه نیز در حال افزایش است، به‌ویژه به کشور‌های حاشیه خلیج فارس که علاقه‌مندی زیادی به گیاهان دارویی ایرانی دارند. این موضوع باعث شده برخی کشاورزان به جای کشت محصولات کم‌بازده، سرمایه‌گذاری بیشتری روی مرزه داشته باشند. این روند، هم اشتغال محلی ایجاد می‌کند و هم ارزش افزوده اقتصادی برای خانواده‌های روستایی به همراه دارد.

برای مطالعه بیش‌تر بخوانید:

سورگوم یا ذرت خوشه‌ای؛ غله‌ای تابستانی در خوزستان که جای ذرت را گرفته، آب کم مصرف می‌کند و کاشت آن سود زیادی دارد

استبرق یا قلپلپ؛ گیاهی با قدرت بی‌نظیر و بسیار سمی و کور کننده که راز پارچه‌های دیبای ایرانی را فاش می‌کند

کاکوتی؛ گیاهی معطر و پرطرفدار با سود اقتصادی بالا که می‌توان آن را در کوهستان‌های کردستان کاشت

تهدید‌ها و مدیریت پایدار

با افزایش تقاضا، جمع‌آوری بی‌رویه مرزه کوهی از زیستگاه‌های طبیعی یکی از نگرانی‌های اصلی است. این امر می‌تواند به کاهش جمعیت گیاه و آسیب به اکوسیستم‌های کوهستانی منجر شود. تغییر کاربری زمین، توسعه شهر‌ها و چرای بی‌رویه دام‌ها نیز تهدید‌های دیگری هستند که بقای مرزه کوهی را در مناطق طبیعی با خطر مواجه می‌کنند.

به گزارش راز بقا برای حفاظت پایدار، کشاورزان و کارشناسان محیط‌زیست بر روش‌هایی مانند کاشت مجدد بذر، مدیریت چرای دام و آموزش جوامع محلی تأکید دارند. ایجاد برنامه‌های پرورش تجاری مرزه در زمین‌های کشاورزی و جلوگیری از برداشت بی‌رویه در زیستگاه‌های طبیعی، می‌تواند تعادل میان نیاز اقتصادی و حفاظت از طبیعت را حفظ کند.

مرزه کوهی لرستان، فراتر از یک گیاه دارویی ساده، نماد همزیستی انسان با طبیعت کوهستانی زاگرس است. این گیاه با عطر و طعم خاص، کاربرد‌های دارویی و فرهنگی، جایگاهی ویژه در زندگی محلی دارد و نقش اقتصادی آن در تأمین معیشت کشاورزان منطقه روزبه‌روز پررنگ‌تر می‌شود. حفاظت از مرزه کوهی و ترویج کشت پایدار آن نه‌تنها به حفظ تنوع زیستی منطقه کمک می‌کند، بلکه آینده اقتصادی بسیاری از خانواده‌های لرستانی را تضمین می‌کند.

با توجه به اهمیت دارویی و اقتصادی مرزه، سرمایه‌گذاری روی کشت و مدیریت صحیح این گیاه می‌تواند فرصت‌های جدیدی برای توسعه پایدار و ارتقای فرهنگ سنتی گیاهان دارویی در لرستان و کل زاگرس غربی ایجاد کند.