مناره گار؛ شاهکار معماری دوران سلجوقیان در اصفهان که کاملا رها شده و گنج‌یابان آن را نابود کردند

راز بقا: مسجد و مناره گار (که با نام منار گار نیز شناخته می‌شود)، شامل بقایای مسجدی جمعه متعلق به شیعیان است که بخشی از آن در وضعیت نیمه‌ویران قرار دارد، اما مناره آن سالم باقی مانده است. این مجموعه در روستای گار، واقع در استان اصفهان ایران قرار دارد. 

تاریخچه و وضعیت مناره و مسجد گار 

به گزارش راز بقا، این بنا در سال ۱۳۱۶ شمسی (۱۹۳۷ میلادی) به فهرست آثار ملی ایران افزوده شد و تحت نظارت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران قرار گرفت. مسجد یادشده در دوران ایلخانیان ساخته شده و بقایای آن شامل محرابی است که زمانی با گچ‌بری‌هایی تزیین شده بود. 

بنای مسجد اکنون به‌طور کامل تخریب شده و تنها بقایایی از دیواری که پیرامون مسجد قرار داشته باقی مانده است؛ این دیوار احتمالاً متعلق به سازه‌ای قدیمی‌تر از خود مسجد است. به نظر نمی‌رسد میان ساختمان مسجد در بخش شمالی و سازه‌های موجود در جنوب، پیوند ساختاری طبیعی وجود داشته باشد. از این رو، احتمال می‌رود بخشی که مناره در آن قرار دارد، یعنی در سمت شمالی، پیش از بنای اصلی مسجد ساخته شده باشد.

برای مطالعه بیشتر بخوانید:

قنات نبادان ابرکوه؛ قنات تاریخی دوره هخامنشیان که پیرترین درخت ایران و آسیا را زنده نگه داشته است

گاو زانو‌زده با ظرف دهانه‌دار؛ عتیقه‌ای مرموز و ۳۰۰۰ سال قدمت که در شوش کشف شد و به نیویورک رفت

محراب این ساختمان آسیب فراوانی دیده است. اگرچه بخشی از کتیبه‌ی آن هنوز قابل خواندن است، اما نمی‌توان نتیجه‌گیری روشنی از آن داشت. نام «رشیدالدین محمد کامل احمد بن اسماعیل» بر روی تابلویی تخریب‌شده در دیوار داخل اتاق دیده می‌شود و تاریخی نیز در آن آمده که فقط عدد «۶» در آن قابل تشخیص است. 

به گزارش راز بقا، بخش جنوبی شامل فضای گنبدداری با نقشه‌ی مربعی‌شکل است. آجر‌هایی با اندازه‌های گوناگون در بخش مقابل محراب به‌کار رفته‌اند که از سازه‌ای پیشین به اینجا منتقل شده‌اند. عناصر تزئینی به‌کار رفته در این قسمت شامل آجر‌های بریده‌شده، قالب‌گیری‌های درهم‌تنیده، پشت‌بند‌های آجری، رج‌بندی‌های تزیینی و عناصر برجسته‌ای با لعاب‌های آبی و قرمز رنگ است.

بر اساس تحلیل تزئینات معماری، پژوهشگر غربی، ویلبِر (Wilber) قدمت این بنا را دست‌کم به سال ۱۳۰۰ میلادی نسبت می‌دهد. او شباهت روشنی میان پنل‌های تزئینیِ محراب و دیوار‌ها یافته، اما هم‌زمان به تفاوت در شکل برخی حروف نیز اشاره می‌کند. 

وی چنین توضیح می‌دهد که این پنل‌های تزیینی پس از اتمام ساخت بنا به آن افزوده شده‌اند. احتمالاً اتاق مربعی‌شکل در دوره سلجوقیان به بنا الحاق شده است.

سطح بیرونی دیوار‌ها تنها در لبه‌ی شمالی حفظ شده‌اند. در سمت غربی اتاق، ستون‌های کوچکی با زاویه‌های اندک در مجاورت سطوح کاشی‌کاری‌شده‌ی نیمه‌کامل وجود دارد. سطوح مجاور، الگو‌های رج‌بندی بزرگ و پرجزئیاتی را به نمایش می‌گذارند. تفاوت اندازه این سطوح و نحوه‌ی اتصالشان به یکدیگر نشان می‌دهد که پیش‌تر سازه‌ای دیگر در این محل وجود داشته است. 

ستون‌ها با گچ پوشیده شده‌اند. این پوشش شامل ستون‌های فضای گنبدی در مقابل محراب و سطوح داخلی طاق‌های میان ستون‌ها نیز می‌شود. در تزئینات از نقش‌مایه‌های گیاهی و اسلیمی (برگ‌های شکافته‌شده، معروف به رومی) استفاده شده است. 

همچنین روی مناره آیات قرآنی از جمله سوره حج آیه ۷۶ نیز نیز نوشته شده و همچنین آرایه کوفی هم وجود دارد که البته اهمیت مذهب در آن زمان را نشان می‌دهد. این مناره در واقع نمونه برجسته‌ای از معماری دوران سلجوقیان است. 

به گزارش راز بقا، مناره در فاصله‌ی سه متری شمال بنای مسجد قرار دارد. بنابر کتیبه‌ای که در پایه آن وجود دارد، این مناره توسط «ابوالقاسم بن احمد» یا «سید الرؤسا» ساخته شده و در سال ۱۱۲۱ میلادی، در دوران سلجوقیان، تکمیل شده است. مناره در وضعیت نسبتاً خوبی قرار دارد و با کتیبه‌های کوفی مربع‌شکل تزئین شده که مستقیماً بر بدنه آجری آن حکاکی شده‌اند. 

یکی از مهمترین ویژگی‌های مناره گار که به «مناره رهروان» نیز معروف است ساختار پلکانی و طرح دو ورودی آن است که آن را از سایر مناره‌ها متمایز می‌کند. پله‌های مارپیچ این مناره به صورت دو ردیف ساخته شده بدون اینکه هیچ تقاطعی در آنها ایجاد شود. بدین معنی که اگر دو نفر همزمان از پله‌ها به سمت بالای مناره حرکت کنند بدون اینکه یکدیگر را ملاقات کنند یا اینکه تقاطعی شکل بگیرد تنها در انتهای مناره می‌توانند یکدیگر را ببینند. این امر یکی از ویژگی‌هایی است که در نوع خود در آن زمان یک شاهکار معماری تلقی می‌شد. 

همچنین باید گفت که این بنا به صورت نیمه ویران شده و البته توجه کافی به اهمیت این اثر نشده است و بسیاری از گنج‌یابان نیز از فرصت استنفاده کرده و ویرانی گسترده‌ای را بر جای گذاشته‌اند.