آتش اولین بار کی، کجا و توسط چه کسانی کشف شد؟

راز بقا: آتش، یکی از تعیین‌کننده‌ترین و پیش‌برنده‌ترین دستاورد‌های تکاملی بشر است؛ رخدادی که مرز میان طبیعت وحشی و جامعه انسانی را رقم زد. کشف و مهار آتش، نه تنها امکان تهیه غذا، گرمایش و محافظت فراهم آورد، بلکه زمینه‌ساز تحولاتی ژرف در ساختار اجتماعی، فرهنگی و زیستی انسان شد. 

به گزارش راز بقا، پژوهش‌های باستان شناسی نشان می‌دهند که این مهارت، در طول میلیون‌ها سال و در مکان‌های مختلف، به تدریج و توسط گونه‌های مختلف انسان‌تبار تکامل یافته است. در ادامه، این موضوع را در سه بخش مورد بررسی قرار می‌دهیم.

مراحل ابتدایی آشنایی انسان‌تباران با آتش

به گزارش راز بقا، مطالعات انسان‌شناسی حاکی از آن‌اند که انسان‌تباران به گونه‌ای قریب سه میلیون سال پیش با آتش‌های طبیعی مانند صاعقه یا آتشفشان‌ها مواجه شده‌اند، ابتدا به صورت «جمع‌آوری‌کنندگان آتش» (fire foragers) از این پدیده بهره برده‌اند و به تدریج آموخته‌اند که شعله‌های موجود را نگه دارند یا منتقل نمایند. 

این فرایند توأم با آزمون‌وخطا بوده و به تدریج افراد، استفاده از مواد قابل سوخت مانند فضولات جانوری یا ریشه‌های گرم‌شونده را برای حفظ شعله امتحان کرده‌اند. این مرحله نخستین در تکامل مهارت آتش‌افروزی به‌شمار می‌رفت. 

شواهد باستان‌شناسی استفاده کنترل‌شده از آتش

به گزارش راز بقا، یکی از معتبرترین و پذیرفته‌شده‌ترین شواهد «استفاده کنترل‌شده از آتش» مربوط به غار Wonderwerk در آفریقای جنوبی است؛ لایه‌هایی در این غار که تاریخ آن به حدود یک میلیون سال پیش بازمی‌گردد، شامل خاکستر‌های گیاهی میکروسکوپی، استخوان‌های سوخته و ابزار‌های سنگی است که نشانه‌های قوی از آتش‌افروزی‌های انسانی دارند و احتمال تأثیر عوامل طبیعی نظیر باد یا سیلاب را کاهش می‌دهند. 

علاوه بر این، در منطقه Gesher Benot Ya’aqov در سرزمین‌های اشغالی، شواهدی، چون چوب سوخته، بذر‌ها و ابزار سنگی حرارت‌دیده‌ای به دست آمده‌اند که به دوران حدود ۷۹۰ هزار سال پیش تعلق دارند و نمایانگر استفاده هدفمند آتش برای پخت یا فرآوری مواد هستند. 

در کنار این موارد، داده‌هایی از تأثیرات آتش بر ساختمان سنگ در چین (Zhoukoudian) یا استفاده گسترده‌تر در حدود ۴۰۰ هزار سال پیش نیز وجود دارد، اگرچه جامعیت آنها کمتر است. 

از سوی دیگر، تحلیل اخیر پژوهشگران نشان می‌دهد که در نُه سایت باستان‌شناسی در آفریقا، اسرائیل و اسپانیا که بین ۸۰۰ هزار تا ۱.۸ میلیون سال پیش قدمت دارند، استفاده از آتش احتمالاً برای دودی کردن و حفظ گوشت حیوانات بزرگ نیز به‌کار رفته است؛ فعالیتی که علاوه بر حفظ غذا، احتمالاً برای دور کردن شکارچیان نیز مفید بوده است. 

برای مطالعه بیشتر بخوانید:

راز‌های زایمان انسان‌های اولیه؛ چگونه در سخت‌ترین شرایط نسل بشر تا به امروز حفظ شد؟

نیزه آتشین؛ اولین سلاح گرم دنیا را چه کسانی ساختند و چگونه کار می‌کرد؟

پیامد‌های زیستی، اجتماعی و فرهنگی کشف آتش

به گزارش راز بقا، مهار آتش تأثیرات ژرف و فراگیری بر تحول گونه انسانی داشته است: 

تغذیه و سازگاری زیستی: پخت غذا باعث می‌شد مواد نرم‌تر و قابل‌هضم‌تر شوند، که به کاهش اندازه دندان‌ها و دستگاه گوارش و افزایش حجم مغز منجر شد؛ نظری که توسط برخی پژوهشگران به‌ویژه ریچارد رَنگهام مطرح شده است. 

امنیت و مهاجرت: آتش از انسان در برابر حیوانات محافظت می‌کرد و امکان سکونت در محیط‌های سرد و نامساعد را فراهم می‌نمود، که بخشی از گسترش جغرافیایی گونه انسانی را ممکن ساخت.

واسطه اجتماعی و فرهنگی: آتش به‌عنوان کانون تجمع و تعامل اجتماعی، محفل داستان‌سرایی، انتقال دانش و شاید، نخستین اشکال فرهنگی و نمادین انسانی شدد؛ «جمع‌شدن دور آتش شاید یکی از اساسی‌ترین جنبه‌های بشر بودن ماست». 

به گزارش راز بقا، می‌توان گفت که روند کشف و مهار آتش، نه یک رویداد نقطه‌ای، بلکه یک فرایند تکاملی طولانی بوده است؛ در مرحله نخست به صورت استفاده از شعله‌های طبیعی، سپس نگهداری و انتقال آنها، و نهایتاً آتش‌افروزی هدفمند. 

شواهد محکم در غار Wonderwerk (حدود ۱ میلیون سال پیش) و همچنین در Gesher Benot Ya’aqov (حدود ۷۹۰ هزار سال پیش) نمایانگر کنترل آگاهانه مردم‌تباران پیش از انسان مدرن هستند. این پیشرفت تکنولوژیک، زیستی، فرهنگی و اجتماعی، یکی از پایه‌های اساسی تحول بشر به‌شمار می‌رود.