جوجوبا؛ گیاهی بیابانی با عمر طولانی که روغن آن بهترین جایگزین روغن نهنگ است و کاشت آن درآمد بالایی دارد

راز بقا: جوجوبا (Jojoba) با نام علمی Simmondsia chinensis یک درختچه همیشه‌سبز و شگفت‌انگیز است که بومی مناطق خشک آمریکای شمالی، به ویژه صحرای سونوران در آریزونا، کالیفرنیا و مکزیک است.

به گزارش راز بقا، این گیاه عمدتاً به دلیل دانه‌های غنی از روغن شناخته می‌شود و در صنایع آرایشی، مراقبت از پوست و تحقیقات انرژی جایگزین اهمیت جهانی پیدا کرده است. جوجوبا با وجود زیستگاه خشن خود، در گرما و خاک‌های فقیر رشد می‌کند و نمونه‌ای فوق‌العاده از سازگاری و کارایی در اکوسیستم‌های بیابانی است.

ریخت‌شناسی و شیوه‌ی رشد

به گزارش راز بقا، جوجوبا یک درختچه چوبی چندساله است که می‌تواند تا ۲ تا ۳ متر ارتفاع پیدا کند. برگ‌های آن کوچک، چرمی و سبز مایل به خاکستری هستند و برای کاهش تبخیر آب در شرایط خشک تکامل یافته‌اند. گل‌های جوجوبا کوچک و سبز مایل به زرد هستند و معمولاً دوپایه‌اند، یعنی گل‌های نر و ماده روی گیاهان جداگانه رشد می‌کنند. تنها گیاهان ماده دانه تولید می‌کنند که برای روغن ارزشمند هستند. 

دانه‌ها حاوی موم مایع هستند که به‌طور رایج «روغن جوجوبا» نامیده می‌شود و از نظر شیمیایی با روغن‌های گیاهی معمولی متفاوت است. برخلاف تری‌گلیسیریدها، ساختار این روغن شبیه روغن نهنگ است و ثبات، مقاومت در برابر فاسد شدن و خواص مرطوب‌کنندگی استثنایی دارد. 

برای مطالعه بیشتر بخوانید:

اِنَشک؛ گیاه معروف به «پیاز تابستانه» بومی لرستان و ایلام که با غذا و دوغ مصرف می‌شود و رماتیسم را درمان می‌کند

درخت آناتو؛ گیاه رنگی با خواص دارویی شگفت‌انگیز که عجیب‌ترین میوه و دانه جهان را دارد و بسیار سمی‌ست

این درختچه بسیار مقاوم به خشکی است و پس از تثبیت، نیاز به مراقبت کمی دارد و در خاک‌های شنی یا سنگلاخی با کمترین آب نیز رشد می‌کند.

کاشت و اهمیت اقتصادی

به گزارش راز بقا، کشت جوجوبا به مناطق خشک سراسر جهان گسترش یافته است، از جمله بخش‌هایی از استرالیا، اسرائیل و آمریکای جنوبی. دانه‌های آن عمدتاً برای استخراج روغن استفاده می‌شوند که در مرطوب‌کننده‌ها، شامپوها، بالم لب و سایر محصولات مراقبت از پوست کاربرد دارد. 

علاوه بر این، روغن جوجوبا به‌عنوان سوخت زیستی بالقوه نیز مورد مطالعه قرار گرفته است، زیرا موم‌های پایدار و پرانرژی آن به‌صورت پاک و کارآمد می‌سوزند.

مقاومت گیاه باعث شده برای کشاورزی پایدار در محیط‌های بیابانی مناسب باشد. جوجوبا می‌تواند از فرسایش خاک جلوگیری کند، زیستگاه برای حیات وحش فراهم کند و فرصت‌های اقتصادی برای جوامع محلی ایجاد نماید. نیاز کم به مراقبت همراه با تولید دانه بلندمدت، آن را به یک محصول جذاب هم برای اهداف تجاری و هم زیست‌محیطی تبدیل کرده است.

اهمیت بوم‌شناختی و فرهنگی

به گزارش راز بقا، در زیستگاه‌های بیابانی بومی، جوجوبا نقش بوم‌شناختی حیاتی دارد. دانه‌های آن منبع غذایی برای پرندگان و پستانداران کوچک بیابان هستند و شاخ و برگ متراکم آن پناهگاه و حفاظت از دما‌های شدید و شکارچیان را فراهم می‌کند. فرهنگ‌های بومی آمریکا برای قرن‌ها از دانه‌ها و روغن جوجوبا به‌عنوان غذا و محافظ پوست در برابر آفتاب استفاده می‌کردند.

امروزه توجه به جوجوبا بر پایداری و تولید اخلاقی متمرکز است. برخلاف بسیاری از روغن‌های تجاری، برداشت روغن جوجوبا بدون آسیب به محیط زیست انجام می‌شود و کشت آن به حفاظت از اکوسیستم‌های بیابانی کمک می‌کند. ترکیب مقاومت، کاربرد و ارزش اقتصادی، جوجوبا را به یکی از مهم‌ترین گیاهان بیابانی جهان مدرن تبدیل کرده است.

کشت جوجوبا در ایران 

کشور‌های بزرگ تولید کننده جوجوبا امریکا، استرلیا، مکزیک، کاستاریکا، برزیل، آرژانتین، پاراگوئه، مصر، پرو و فلسطین بوده و درکشور‌های عربستان سعودی، سودان، کنیا و آفریقای جنوبی، توسعه یافته و از تولید مطلوبی در این کشور‌ها برخوردار است. 

در ایران از سالیان گذشته، کشت آزمایشی این گیاه در استان‌های کرمان، یزد و اصفهان انجام شده است. لازم به یاد آوریست که کشت و توسعه جوجوبا در اکثر مناطق خشک و نیمه خشک کشور امکان پذیر است. برگ‌ها ساده، کرک‌دار بیضوی یا سرنیزه‌ای، به رنگ سبز مایل به خاکستری (شبیه برگ سنجد و زیتون)، متقابل و خزان کننده است. گل‌ها تک جنسی به ندرت دوجنسی یا پولیگام، به رنگ سبز مایل به زرد، دارای ۵ یا ۶ کاسبرگ و پرچم، بدون گلبرگ، مادگی سه برچه‌ای و سه خانه‌ای، میوه تخم مرغی شکل یا بیضوی، چسبیده به کاسه گل، کپسول خشک و سه شکافی است. دانه‌ها حجیم و تا ۵۰ در ضد روغن دارند.

مهمترین ویژگی‌های جوجوبا

به گزارش راز بقا، جوجوبا ویژگی‌های عجیب و شگفت‌انگیزی دارد که آن را از بیشتر گیاهان متمایز می‌کند. اولین نکته، این است که دانه‌های آن حاوی روغن گیاهی معمولی نیستند بلکه موم مایع منحصربه‌فردی دارند که از نظر شیمیایی شبیه روغن نهنگ است. این ساختار باعث می‌شود روغن جوجوبا بسیار پایدار و مقاوم به فاسد شدن باشد و خواص مرطوب‌کنندگی استثنایی داشته باشد.

ویژگی عجیب دیگر، دوپایه بودن گیاه است. گل‌های نر و ماده روی گیاهان جداگانه قرار دارند و تنها گیاهان ماده دانه تولید می‌کنند؛ بنابراین ارزش اقتصادی یک مزرعه جوجوبا کاملاً به نسبت گیاهان ماده بستگی دارد. گرده‌افشانی معمولاً توسط باد یا حشرات انجام می‌شود که عامل غیرقابل پیش‌بینی دیگری در کشت ایجاد می‌کند.

علاوه بر این، جوجوبا به‌طور خارق‌العاده‌ای به شرایط بیابان سازگار است. برگ‌های ضخیم، مومی و سبز خاکستری آن، تبخیر آب را کاهش می‌دهند و تحمل گرمای شدید و خاک فقیر را ممکن می‌سازند. شگفت‌آور است که گیاه می‌تواند دهه‌ها در شرایط سخت زنده بماند و در طول عمر طولانی خود دانه تولید کند.

پیش از توسعه جایگزین‌های مصنوعی، روغن جوجوبا به‌عنوان جانشینی برای روغن نهنگ در کاربرد‌های صنعتی و آرایشی مورد استفاده قرار می‌گرفت. ترکیب مقاومت بیابانی، ساختار شیمیایی منحصر‌به‌فرد و کاربرد عملی، جوجوبا را به یکی از عجیب‌ترین و ارزشمندترین گیاهانی تبدیل کرده است که انسان‌ها اهلی کرده‌اند.