کئوله یا فندق شیلیایی؛ میوه مقدس شیلی با هسته بسیار سخت که از ۷۰ میلیون سال پیش وجود داشته و غذای اصلی دایناسور‌ها بوده است

راز بقا: کئوله (Gomortega keule) که با نام «فندق شیلیایی» نیز شناخته می‌شود، گونه‌ای کمیاب و باستانی از درختان است که بومی نواحی ساحلی مرکز شیلی است. درخت گومورتیگا کئوله تنها گونه‌ی موجود در خانواده‌ی Gomortegaceae محسوب می‌شود، و به همین دلیل یک یادگار گیاه‌شناسی منحصر‌به‌فرد و بازمانده‌ای از دوران دایناسور‌ها به شمار می‌آید. 

به گزارش راز بقا، میوه‌های طلایی و معطر و برگ‌های همیشه‌سبز و براق آن، قرن‌هاست که توجه گیاه‌شناسان و دوستداران طبیعت را به خود جلب کرده است. اما فراتر از کمیابی، این درخت حامل ارزشی فرهنگی و بوم‌شناختی عمیق است، چراکه از آخرین بازمانده‌های جنگل‌های نیمه‌گرمسیری کهن شیلی محسوب می‌شود.

توصیف گیاه‌شناسی و زیستگاه طبیعی

به گزارش راز بقا، درخت گومورتیگا کئوله درختی همیشه سبز با اندازه‌ای متوسط است که می‌تواند بین ۱۵ تا ۲۰ متر ارتفاع بگیرد. تاج آن متراکم و گرد بوده و برگ‌های ضخیم و چرمی دارد که در سطح بالا سبز تیره و در زیر روشن‌تر هستند. پوست تنه خاکستری - قهوه‌ای و با افزایش سن ترک‌خورده و زبر می‌شود. این درخت در بهار و اوایل تابستان خوشه‌هایی از گل‌های کوچک زردرنگ و معطر تولید می‌کند.

اما شناسه‌ی اصلی آن میوه‌ی طلایی‌اش است که با نام «کئوله»؛ میوه‌ای بزرگ، زرد و درخشان که شبیه به آلو یا زردآلوی کوچک است. هر میوه یک هسته‌ی چوبی و سخت در خود دارد که معمولاً حاوی یک یا دو دانه است. گوشت میوه خوراکی است و عطری شیرین دارد که طعمش ترکیبی از مرکبات و رزین توصیف می‌شود. مردم محلی آن را تازه مصرف می‌کنند یا برای تهیه مربا و نوشیدنی‌های تخمیری استفاده می‌کنند. 

این گونه به‌طور طبیعی در کوه‌های ساحلی مرکز شیلی، به‌ویژه در مناطق ماوله (Maule) و بیو - بیو (Bío-Bío) رشد می‌کند. در جنگل‌های مرطوب و معتدل با خاک‌های حاصلخیز و زهکشی مناسب می‌بالد و حتی در برابر یخبندان‌های خفیف مقاوم است. 

با این حال، جنگل‌زدایی، کشاورزی و توسعه‌ی شهری زیستگاه طبیعی آن را به شدت کاهش داده‌اند، به‌گونه‌ای که امروزه این درخت در فهرست قرمز IUCN به‌عنوان گونه‌ای در معرض خطر ثبت شده است. 

برای مطالعه بیشتر بخوانید:

آلو ژاپنی یا آلوچینی؛ میوه باستانی چین و نماد محافظت در برابر ارواح شرور که تا بیش از ۱۰۰ سال عمر می‌کند

درخت سالاد میوه؛ چگونه با پیوند مرکبات مختلف روی یک تنه پرتقال، لیمو، نارنگی و کوم‌کوات را همزمان داشته باشیم

اهمیت فرهنگی، تاریخی و بوم‌شناختی

به گزارش راز بقا، برای بومیان و جوامع روستایی شیلی، کئوله از دیرباز ارزش نمادین و کاربردی داشته است. میوه‌های طلایی آن در گذشته به‌عنوان هدیه‌ای از خدایان تلقی می‌شدند؛ کمیاب، مغذی و سرشار از نیروی معنوی. چوب آن نیز هرچند سنگین و متراکم است، گاه در صنایع‌دستی و ساخت‌وساز سنتی به کار می‌رفت. 

در افسانه‌های محلی شیلی، درخت «گومورتیگا کیئوله» نماد پاکی، طول عمر و ثروت پنهان است. میوه‌ی آن که با نام «کئوله» شناخته می‌شود، در داستان‌های عامیانه به‌عنوان نشانه‌ای از عشق یا خوش‌اقبالی ظاهر می‌گردد. از نظر بوم‌شناسی نیز، این درخت نقشی حیاتی در تنوع زیستی جنگل‌های ساحلی دارد؛ میوه‌هایش غذای پرندگان، پستانداران کوچک و حشرات است. دانه‌ها بیشتر از طریق نیروی جاذبه و حیواناتی مانند جوندگان که آنها را در خاک دفن می‌کنند، پراکنده می‌شوند و به باززایش طبیعی گونه کمک می‌کنند.

امروزه درخت گومورتیگا کیوله به‌عنوان گنجینه‌ای ملی از میراث طبیعی شیلی شناخته می‌شود. چندین برنامه‌ی حفاظتی و باغ‌های گیاه‌شناسی در داخل و خارج از کشور برای حفظ و تکثیر این گونه‌ی باستانی فعال هستند. این تلاش‌ها شامل حفاظت از زیستگاه‌ها، ذخیره‌ی بذر و آموزش جوامع محلی برای کاشت پایدار این درخت است.

تولیدمثل، رشد و چالش‌های حفاظتی

به گزارش راز بقا، با وجود مقاومت طبیعی، درخت گومورتیگا کئوله فرآیند تولیدمثل بسیار کند و حساسی دارد. پوسته‌ی بذر آن به‌شدت سخت است و در شرایط طبیعی ممکن است ماه‌ها یا حتی سال‌ها طول بکشد تا جوانه بزند. در محیط‌های کنترل‌شده، گیاه‌شناسان معمولاً پوسته را می‌شکنند تا جوانه‌زنی سریع‌تر شود. با این حال، نرخ بقای نهال‌ها در طبیعت پایین است، زیرا زیستگاه‌ها تخریب شده و گیاهان مهاجم رقابت شدیدی ایجاد کرده‌اند.

این درخت محیط‌های نیم‌سایه و خاک‌های مرطوب و دارای زهکشی خوب را ترجیح می‌دهد؛ شرایطی که در زیستگاه‌های بومی‌اش روزبه‌روز کمیاب‌تر می‌شود. تغییرات اقلیمی، تکه‌تکه‌شدن جنگل‌ها و گسترش فعالیت‌های انسانی تهدیدی جدی برای بقای آن هستند. در سال‌های اخیر، دانشمندان شیلیایی از روش‌های کلون‌سازی و کشت بافتی برای تکثیر مؤثرتر آن بهره گرفته‌اند.

فعالان محیط زیست تأکید دارند که احیای جنگل‌ها با گونه‌های بومی مانند گومورتیگا کیوله برای بازگرداندن تعادل اکولوژیکی شیلی حیاتی است. حضور این درخت در مناطق حفاظت‌شده‌ای، چون حفاظت‌گاه ملی لوس کئولس (Reserva Nacional Los Queules) نشانه‌ای امیدبخش از تداوم حیات این میراث زنده برای نسل‌های آینده است.

عجیب‌ترین و شگفت‌انگیزترین حقایق درباره میوه کئوله

گومورتیگا کیوله صرفا یک درخت یا میوه کمیاب نیست؛ بلکه از نظر گیاه‌شناسی عجیب و منحصر‌به‌فرد است. این درخت تنها گونه‌ی زنده در خانواده‌ی Gomortegaceae محسوب می‌شود، تبار آن به حدود ۷۰ میلیون سال پیش بازمی‌گردد. به همین دلیل به آن لقب «فسیل زنده» داده‌اند، زیرا از معدود پیوند‌های مستقیم با گیاهان ماقبل تاریخ قاره‌ی گندوانا است. جالب آن‌که نزدیک‌ترین خویشاوندانش نه در آمریکای جنوبی بلکه در استرالیا و نیوزیلند یافت می‌شوند، که نشان از پراکندگی اجدادش در ابرقاره‌ی باستانی دارد.

یکی از ویژگی‌های عجیب آن هسته‌ی بسیار سخت میوه است؛ آن‌قدر متراکم که حتی فندق‌شکن‌های فلزی را می‌شکند. دانشمندان معتقدند این ویژگی برای محافظت از بذر‌ها در برابر جانوران عظیم‌الجثه‌ی منقرض‌شده تکامل یافته است. 

میوه‌ی آن حاوی ترکیبات معطر نادری است که بویی شبیه به صمغ یا کاج منتشر می‌کند، به‌ویژه زمانی که بیش‌ازحد رسیده باشد. گفته می‌شود حیوانات وحشی مانند روباه‌ها به‌طور عجیبی به این بو جذب می‌شوند و به پراکنش بذر کمک می‌کنند.

علاوه بر این، فرآیند جوانه‌زنی بذر‌ها ممکن است بیش از یک سال طول بکشد و در مواردی، دانه‌ها سال‌ها در خواب باقی بمانند. این چرخه‌ی کند و رمزآلود رشد، به درخت گومورتیگا کیوله حال‌و‌هوایی اسرارآمیز بخشیده است؛ گویی درون میوه‌ی طلایی‌اش یعنی کئوله، تپش باستانی زمین را حفظ کرده است.