زهر مار و عقرب؛ از داروی فشار خون تا درمان اختلال جنسی!

راز بقا: زهر مارها، عقرب‌ها و عنکبوت‌ها هرچند برای انسان خطرناک و گاه مرگبار است، با این حال تحقیقات سال‌های اخیر نشان داده است که این مایعات کشنده بیش از آن‌چه تصور می‌شد دارای خواص پزشکی هستند.

صدها هزار گونه خزنده، حشره، عنکبوت، مار، رتیل، حلزون و عروس دریایی در طول میلیون‌ها سال تکامل در هنر جنگ شیمیایی با سم تسلط یافته‌اند و اکنون شناسایی روزافزون طیف وسیع پروتئین‌های موجود در زهرها با استفاده از فناوری‌های مدرن، منجر به اکتشافات دارویی متعددی شده است.

لزلی بوئر، مدیر موسسه داروشناسی و ایمنوشیمی زهر در آریزونا، در این باره می‌گوید: «یک قرن پیش تصور می‌کردیم که زهر از سه یا چهار جزء تشکیل شده است، اما اکنون می‌دانیم که فقط یک نوع زهر می‌تواند هزاران جزء داشته باشد. همه چیز در حال سرعت گرفتن است چرا که ابتدا تعداد کم‌شماری از آزمایشگاه‌های بسیار خوب اطلاعاتی را در زمینه زهرها به دست می‌آورند و سپس همه قادرند از آن اطلاعات برای اکتشافات تازه استفاده کنند.»

دانشمندان می‌گویند تکنیک‌های مورد استفاده برای پردازش ترکیبات زهر به قدری قدرتمند شده‌اند که فرصت‌های جدیدی را به وجود آورده‌اند. امروزه با استفاده از چند میکروگرم زهر سنجش‌هایی انجام می‌شود که ۱۰ تا ۱۵ سال پیش به صدها میکروگرم یا بیشتر زهر نیاز داشت.

در واقع تکامل‌یافته ترین سموم طبیعی روی سیاره زمین، در تولید تعدادی از موثرترین داروها نقش ایفا می‌کنند. برای مثال یکی از بهترین داروهای مشتق شده از سم تا به امروز از عنکبوت تار قیفی جزیره فریزر در استرالیا می‌آید. این دارو مرگ سلولی را پس از حمله قلبی متوقف می‌کند.

ناتان پالپانت، محقق در دانشگاه کوئینزلند در استرالیا که در ساخت این دارو شرکت داشته است، می‌گوید: «ماده حاصل از زهر مانع از اسیدی شدن سلول می‌شود و مرگ سلولی را کاهش می‌دهد در نتیجه ما شاهد بهبود بقای سلول‌های قلبی هستیم.»

زهر از ترکیب پیچیده‌ای از سموم ساخته شده است و پروتئین‌هایی با ویژگی‌های منحصر به فرد آن را تشکیل می‌دهد. زهرها اغلب بسیار کشنده هستند چرا که پدیده تکامل در گذر زمان کارآیی آن‌ها را افزایش داده است. این زمان برای مارها در حدود ۵۴ میلیون سال و برای چترهای دریایی (نوعی عروس دریایی) نزدیک به ۶۰۰ میلیون سال است.

در واقع زهر محصول یک مسابقه تسلیحاتی بیولوژیکی در طول زمانی طولانی است. وقتی سم کشنده‌تر می‌شود، قربانیان مقاومت بیشتری پیدا می‌کنند که این به نوبه خود باعث مرگبارتر شدن سم می شود.

 ترکیب زهر نه تنها از موجود به موجود دیگر متفاوت است بلکه در هر جانور نوعی خاص از سم وجود دارد و زهر از نظر کمیت، قدرت و نسبت و ترکیب سم، بر اساس زیستگاه و رژیم غذایی متفاوت است. کافی است دمای زیستگاه دو گونه مار با یکدیگر تفاوت کند تا نوع سم‌هایشان با هم متفاوت شود.

معمولاً برای ساخت داروها نیازی به جمع‌آوری خود سم نیست. همین‌که یک بار مشخص شود ترکیب پروتئینی زهر چه بوده می‌توان آن‌ها را سنتز کرد و ترکیبات شیمیایی را در آزمایشگاه ساخت.

داروهای مشتق‌شده متعددی از سم در بازار وجود دارد. داروی زیرزبانی ضد فشار خون کاپتوپریل، که به لحاظ تجاری موفق بوده است، در دهه ۷۰ میلادی از زهر یک نوع افعی رزیلی ساخته شد. قرص دیگری به نام اگزناتید از سم هیولای هیلا (نوعی مارمولک) گرفته شده و برای دیابت نوع ۲ تجویز می‌شود. دراکولین نیز یک داروی ضد‌انعقاد خون است از زهر خفاش خون‌آشام به دست می‌آید و برای درمان سکته مغزی و قلبی استفاده می‌شود.

در حقیقت آن‌چه در زهر به صورت طبیعی می‌تواند مرگبار باشد، در صورت کنترل شدن می‌تواند در خدمت سلامت بشر قرار گیرد. یکی از مثال‌های دیگر آن زهر حلزون‌های مخروطی است. محققان دانشگاه یوتا می‌گویند سمی که این جانوران برای شکار از خود ترشح می‌کنند، سطح انسولین قربانیان را به سرعت کاهش می‌دهد و باعث مرگ آنان می‌شود. چیزی که در صورت کنترل شدن می‌تواند نویدبخش دارویی برای دیابت باشد.  تحقیقات تازه همچنین نشان داده است که زهر زنبور عسل تاثیری آنی برای از بین بردن سلول‌های سرطانی سرطان بدخیم پستان دارد.

پژوهشگران همچنین می‌گویند سم یک نوع عنکبوت سرگردان برزیلی می‌تواند به عنوان دارویی جدید برای اختلال نعوظ در مردان به کار رود. این مورد پس از آن کشف شد که مردان گزارش کردند بعد از گزیده شدن توسط این عنکبوت دچار نعوظ فوق‌العاده طولانی‌مدت و دردناک شده‌اند. زمانی که دانشمندان بتوانند عامل ایجاد نعوظ را از عامل کشندگی در ترکیب سازنده زهر جدا کنند، آن‌گاه دارویی برای اختلالات جنسی در دسترس خواهد بود.

زهر البته از صد‌ها سال پیش توسط انسان‌ها برای درمان به کار گرفته می‌شده‌اند. سوزن‌های آغشته به زهر نوعی طب سوزنی سنتی هستند و درمان با نیش زنبور از دیرباز توسط برخی از طبیبان سنتی استفاده می‌شده است با این حال این موارد هیچگاه پایه علمی نداشتند.

با افزایش روزافزون مصرف سم برای مصارف پزشکی، از جمله ساخت پادزهرها، تقاضا برای زهر نیز در حال افزایش است. از همین رو بیابان‌های آریزونا به مرکزی برای جمع‌آوری عنکبوت‌ها، مارها و دیگر خزندگان و حشرات زهردار شده است.

کارشناسان امیدوارند موارد استفاده مثبت از زهر باعث بالا رفتن احترام نسبت به موجوداتی شود که در نگاه نخست ممکن است ترسناک جلوه کنند.

دکتر برایان فرای که بر روی داروهای ضد انعقاد خون کار می‌کند و در حال مطالعه روی سم اژدهای کومودو است، می‌گوید: «شما نیاز به طبیعت اطراف دارید چرا که این یک بانک زیستی است. ما فقط در صورتی می‌توانیم این ترکیبات جالب را پیدا کنیم که این موجودات منقرض نشده باشند.»