روباه ترکمنی؛ «روح سفید طبیعت» که سال‌هاست کسی آن را در ترکمن صحرا و خراسان ندیده است

راز بقا: روباه ترکمنی یا Vulpes corsac یکی از گونه‌های خاص و کمترشناخته‌شده در خانواده روباه‌هاست که در گذشته در بخش‌هایی از شمال شرق ایران نیز مشاهده می‌شد. برخلاف روباه سرخ که هنوز در بسیاری از نقاط کشور حضور دارد، این گونه خاص به دلیل عوامل انسانی و محیطی تا حد زیادی از زیست‌بوم ایران ناپدید شده و اکنون بسیاری حتی نام آن را نشنیده‌اند.

در این مقاله از راز بقا با تمرکز بر کاربران ایرانی، به معرفی کامل روباه ترکمنی، ویژگی‌های رفتاری، زیستگاه، وضعیت حفاظتی و نقش آن در اکوسیستم می‌پردازیم.

ظاهر و ویژگی‌های روباه ترکمنی

به گزارش راز بقا، روباه ترکمنی جثه‌ای متوسط دارد. رنگ بدن آن معمولاً خاکستری متمایل به زرد است که به خوبی با محیط دشت‌ها و بیابان‌های خشک هماهنگ می‌شود. طول بدن این روباه حدود ۵۰ تا ۶۰ سانتی‌متر و طول دم پُرپشت آن بین ۲۵ تا ۳۵ سانتی‌متر است. وزن بدنش به‌طور متوسط بین ۲.۵ تا ۴ کیلوگرم متغیر است.

یکی از تفاوت‌های ظاهری این روباه با گونه‌های رایج‌تر مانند روباه سرخ، اندازه‌ی کوچکتر، بینی کوتاه‌تر و گوش‌های کوچک‌تر اوست. این ویژگی‌ها، آن را به‌لحاظ ظاهری کمی ساده‌تر، اما بسیار سازگار با زندگی در دشت‌ها و بیابان‌ها کرده‌اند.

زیستگاه طبیعی روباه ترکمنی

این روباه بیشتر در مناطق خشک و نیمه‌خشک آسیای مرکزی زندگی می‌کند. به گزارش راز بقا کشور‌های قزاقستان، مغولستان، چین و ترکمنستان زیستگاه‌های اصلی آن هستند. در ایران، روباه ترکمنی پیش‌تر در نواحی خراسان شمالی، خراسان رضوی و ترکمن‌صحرا دیده می‌شد.

متأسفانه در دهه‌های اخیر، گزارش مستندی از مشاهده این گونه در ایران منتشر نشده و احتمال انقراض محلی آن بالاست. با توسعه‌ی کشاورزی، تخریب دشت‌ها و شکار بی‌رویه، بسیاری از زیستگاه‌های مناسب این گونه نابود شده‌اند.

رفتار و تغذیه روباه ترکمنی

روباه ترکمنی بیشتر شب‌زی است. در طول روز در لانه‌هایی که معمولاً در زمین حفر می‌کند پنهان می‌شود و شب‌هنگام به جستجوی غذا می‌پردازد. رژیم غذایی این حیوان بسیار متنوع است و شامل جوندگان کوچک، حشرات، پرندگان و حتی میوه‌ها و دانه‌ها می‌شود.

یکی از توانایی‌های مهم این روباه، تحمل بالای آن در برابر گرسنگی و کم‌آبی است. در شرایط دشوار بیابانی، می‌تواند برای چندین روز بدون آب زنده بماند و انرژی خود را از منابع غذایی محدود تأمین کند.

روباه ترکمنی در فصل زمستان جفت‌گیری می‌کند و ماده‌ها پس از حدود ۵۰ روز، معمولاً بین دو تا شش توله به دنیا می‌آورند. توله‌ها در لانه بزرگ می‌شوند و پس از چند ماه می‌توانند به‌تنهایی به زندگی ادامه دهند.

وضعیت حفاظتی روباه ترکمنی در ایران

بر اساس طبقه‌بندی جهانی IUCN، روباه ترکمنی هنوز در لیست گونه‌های در خطر انقراض قرار نگرفته و وضعیت آن در سطح جهانی «نگران‌کننده نیست» شناخته شده است. با این حال، این وضعیت برای جمعیت جهانی در نظر گرفته شده و وضعیت محلی آن در ایران بسیار متفاوت است.

در ایران، عدم وجود داده‌های دقیق میدانی و بررسی‌های زیست‌محیطی باعث شده نتوانیم به‌صورت دقیق درباره وضعیت فعلی این گونه صحبت کنیم. اما با توجه به کاهش مشاهدات، تخریب شدید زیستگاه‌ها و نبود برنامه‌های حفاظتی، این گونه به احتمال زیاد در مرز انقراض محلی قرار دارد.

عوامل تهدیدکننده شامل شکار غیرقانونی، سم‌پاشی برای کنترل جوندگان، تخریب دشت‌ها برای کشاورزی، و رقابت با دیگر شکارچیان مانند روباه سرخ و شغال‌ها هستند.

برای مطالعه بیش‌تر بخوانید:

روباه فِنِک؛ کوچکترین روباه جهان با گوش‌های بزرگ معروف به «پادشاه صحرا» که بدون آب زنده می‌ماند

روباه گوش‌خفاشی؛ روباه عجیبی با گوش‌های بسیار دراز که جای نر و ماده در تربیت فرزند عوض می‌شود

اهمیت روباه ترکمنی در طبیعت

این گونه نقش مهمی در تعادل زیستی دشت‌ها دارد. روباه ترکمنی با شکار جوندگان و حشرات، مانع از گسترش بی‌رویه‌ی آنها می‌شود. به گزارش راز بقا این ویژگی به‌ویژه برای کشاورزی بسیار مفید است. حذف این گونه از طبیعت می‌تواند باعث بر هم خوردن تعادل اکولوژیکی و افزایش آفات شود.

همچنین، این روباه خود طعمه‌ی حیوانات بزرگ‌تری مانند عقاب‌ها و گرگ‌هاست و در زنجیره‌ی غذایی نقشی کلیدی ایفا می‌کند. حذف آن می‌تواند تأثیرات گسترده‌ای در اکوسیستم منطقه داشته باشد.

بازتاب روباه ترکمنی در فرهنگ محلی

در مناطق ترکمن‌نشین ایران، داستان‌ها و افسانه‌هایی درباره روباه ترکمنی وجود دارد. در این روایت‌ها، روباه نماد زیرکی و بقا در شرایط سخت معرفی می‌شود. برخی باور‌های محلی نیز این حیوان را نشانه‌ای از حضور ارواح یا هشدار طبیعت می‌دانستند.

امروزه، این روایت‌ها بیشتر جنبه‌ی فرهنگی و نوستالژیک پیدا کرده‌اند و نسل‌های جدید کمتر با وجود چنین گونه‌ای آشنا هستند.

آیا امکان احیای روباه ترکمنی در ایران وجود دارد؟

گرچه شواهدی از بقای روباه ترکمنی در ایران بسیار محدود است، اما هنوز امیدی برای احیای این گونه وجود دارد. برخی مناطق مرزی در شمال‌شرق کشور که کمتر توسعه‌یافته‌اند، می‌توانند مأمن کوچکی برای این حیوان باشند. با انجام پایش‌های علمی، استفاده از دوربین‌های تله‌ای و جلب همکاری جوامع محلی، می‌توان جمعیت باقیمانده را شناسایی و از آن محافظت کرد.

ایجاد مناطق حفاظت‌شده، آموزش جوامع محلی درباره اهمیت گونه‌های نایاب، و همکاری بین‌المللی با کشور‌هایی مانند ترکمنستان نیز می‌تواند به حفظ و احیای روباه ترکمنی کمک کند.

روباه ترکمنی یا Vulpes corsac یکی از گونه‌های نادر و فراموش‌شده‌ی جانوری ایران است که به دلایل مختلف زیستگاه خود را از دست داده و به‌مرز انقراض محلی رسیده است. به گزارش راز بقا آگاهی‌رسانی، توجه به اهمیت اکولوژیکی این گونه، و انجام اقدامات حفاظتی، تنها راه نجات آن از فراموشی کامل است.