کوآگا؛ جانوری نیمی گورخر و نیمی اسب که یک قرن پیش به صورت دردناکی منقرض شد

راز بقا: در میان جانورانی که در قرن نوزدهم قربانی بی‌توجهی انسان به محیط‌زیست شدند، کوآگا (Quagga)، یکی از منحصربه‌فردترین پستانداران آفریقا، جایگاه ویژه‌ای دارد. مدت‌ها تصور می‌شد که کوآگا گونه‌ای مجزا است، اما مطالعاتی بر پایه‌ی DNA میتوکندریایی نشان داد که این حیوان در واقع زیرگونه‌ای از گورخر دشتی بوده است. پژوهشی جدیدتر نیز آن را به‌عنوان جنوبی‌ترین شکل اقلیمی یا بوم‌سازگانی از این گونه معرفی کرده است.

به گزارش راز بقا، این زیرگونه‌ی گورخر دشتی آفریقایی، با ترکیبی شگفت‌انگیز از خطوط گورخری در نیمه‌ی جلویی بدن و بدن ساده و قهوه‌ای در نیمه‌ی عقبی، از دیگر اعضای خانواده‌ی خود کاملاً متمایز بود. با وجود آنکه زمانی در گله‌های بزرگ در جنوب آفریقا می‌زیست، کوآگا در کمتر از یک قرن به‌طور کامل از طبیعت ناپدید شد. 

تصویر تنها کواگای عکسبرداری شده به صورت زنده در باغ وحش لندن 

ویژگی‌های ظاهری و زیستگاه کوآگا

به گزارش راز بقا، کوآگا که در دشت‌های جنوبی آفریقا، به‌ویژه در مناطق جنوبی آفریقای جنوبی کنونی زندگی می‌کرد، حیوانی علف‌خوار و اجتماعی بود که در گله‌های بزرگ حرکت می‌کرد. ظاهر منحصر‌به‌فرد آن باعث شده بود که اغلب با دیگر گورخر‌ها اشتباه گرفته نشود: نوار‌های سفید و مشکی تنها در ناحیه‌ی سر، گردن و شانه‌ها دیده می‌شد، در حالی که بخش عقبی بدن بیشتر شبیه اسب بود. رفتار اجتماعی بالا، قابلیت دویدن سریع و مقاومت در برابر شرایط خشک از ویژگی‌های بارز این حیوان بودند. 

عکس کواگای نر در موزه باغ وحش لندن در سال‌های بین ۱۸۶۳ تا ۱۸۷۰

طول بدن کوآگا حدود ۲۵۷ سانتی‌متر و ارتفاع آن در ناحیه‌ی شانه بین ۱۲۵ تا ۱۳۵ سانتی‌متر تخمین زده می‌شود. کوآگا با الگوی خاص و محدود راه‌راه‌های قهوه‌ای و سفید خود، عمدتاً در نیمه‌ی جلویی بدن، از دیگر گورخر‌ها متمایز می‌شد. قسمت عقبی بدن، بدون راه‌راه و قهوه‌ای رنگ بود و بیشتر شبیه اسب به‌نظر می‌رسید. توزیع این راه‌راه‌ها در بین افراد مختلف، تفاوت زیادی داشت. اطلاعات اندکی درباره‌ی رفتار این حیوان وجود دارد، اما احتمال می‌رود که به صورت گله‌های ۳۰ تا ۵۰‌تایی زندگی می‌کرده است. در حالی که کوآگا‌ها حیواناتی وحشی و پرجنب‌وجوش توصیف شده‌اند، اما در عین حال، نسبت به گورخر بورچل رفتاری اهلی‌تر داشته‌اند. این حیوان در گذشته به تعداد زیاد در منطقه‌ی کارو در استان کیپ و نواحی جنوبی ایالت اورنج فری در آفریقای جنوبی یافت می‌شد.

دلایل اصلی انقراض کوآگا

به گزارش راز بقا، انقراض کوآگا نتیجه‌ی ترکیبی از شکار بی‌رویه، رقابت با دام‌های اهلی، و ناآگاهی از اهمیت ژنتیکی آن بود. در قرن نوزدهم، استعمارگران اروپایی و ساکنان محلی به دلیل افزایش جمعیت دام‌ها، کوآگا‌ها را رقیب منابع غذایی دام‌های خود می‌دانستند. همین نگاه باعث شد که شکار سیستماتیک کوآگا‌ها آغاز شود تا مراتع برای دام‌ها آزاد شود. 

تاکسیدرمی کواگا در موزه بامبرگ آلمان

آخرین جمعیت وحشی کوآگا در ایالت اورنج فری زیست می‌کرد که تا سال ۱۸۷۸ کاملاً از طبیعت ناپدید شد. آخرین نمونه‌ی اسیر نیز در ۱۲ اوت ۱۸۸۳ در آمستردام مرد. تنها یک کوآگا در طول تاریخ در حال حیات عکاسی شده و امروزه تنها ۲۳ پوست از آن باقی مانده است. در سال ۱۹۸۴، کوآگا نخستین حیوان منقرض‌شده‌ای بود که DNA آن مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. پروژه‌ای با عنوان پروژه‌ی کوآگا تلاش کرده است تا از طریق اصلاح نژاد گورخر بورچل، نمونه‌هایی با الگو‌های راه‌راه شبیه کوآگا پرورش دهد.

پروژه احیای کواگا در آفریقای جنوبی 

شواهد فسیلی از کوآگا بسیار محدود است و تشخیص این فسیل‌ها دشوار می‌باشد؛ زیرا در زمانی جمع‌آوری شده‌اند که نام «کوآگا» به تمام گورخر‌ها اطلاق می‌شد. برخی جمجمه‌های فسیلی Equus mauritanicus از الجزایر به‌عنوان نمونه‌هایی با ویژگی‌های مشترک با کوآگا و گورخر دشتی در نظر گرفته شده‌اند، اما آسیب‌دیدگی آنها مانع از نتیجه‌گیری قطعی شده است.

کوآگا نخستین جانور منقرض‌شده‌ای بود که DNA آن تجزیه و تحلیل شد. این مطالعه که در سال ۱۹۸۴ انجام شد، آغازگر حوزه‌ی «تحلیل DNA باستانی» شد. این بررسی نشان داد که کوآگا نسبت نزدیکی با گورخر‌ها دارد و نسبت به اسب‌ها فاصله‌ی ژنتیکی بیشتری دارد. همچنین مشخص شد که کوآگا و گورخر کوهستانی (Equus zebra) حدود ۳ تا ۴ میلیون سال پیش، اجداد مشترکی داشته‌اند. مطالعه‌ی ایمنی‌شناسی که یک سال بعد منتشر شد نیز کوآگا را نزدیک‌ترین خویشاوند گورخر دشتی معرفی کرد. تحقیق دیگری در سال ۱۹۸۷ نشان داد که DNA میتوکندریایی کوآگا با سرعتی در حدود ۲ درصد در هر میلیون سال دچار واگرایی شده است که با الگوی سایر پستانداران تطابق دارد.

بازسازی کواگا در موزه لایدن هلند

الگوی پوشش بدن کوآگا منحصر‌به‌فرد بود: راه‌راه‌هایی شبیه گورخر در ناحیه‌ی سر و گردن و پوششی مشابه اسب در قسمت عقب بدن. نواحی بالایی بدن قهوه‌ای، و شکم، دم و پا‌ها سفید بودند. راه‌راه‌ها در سر و گردن مشخص‌تر بودند و به‌تدریج به سمت پایین بدن کم‌رنگ شده، با قهوه‌ای متمایل به قرمز پشت و پهلو‌ها ترکیب شده و در نهایت ناپدید می‌شدند. این حیوان به‌نظر می‌رسد دارای تنوع‌پذیری (پُلی‌مورفیسم) بالایی بوده است، به‌طوری که برخی نمونه‌ها تقریباً بدون راه‌راه بودند و برخی دیگر الگو‌هایی شبیه گورخر بورچل منقرض‌شده در جنوب را داشتند که بخش زیادی از بدنشان به‌جز پشت، پا‌ها و شکم راه‌راه بود. همچنین یک نوار پشتی تیره و عریض در امتداد ستون فقرات داشت و یال آن به صورت ایستاده با راه‌راه‌های سفید و قهوه‌ای مشخص می‌شد.

اسکلت کواگا در موزه تاریخ طبیعی لندن

به گزارش راز بقا، از سوی دیگر، کوآگا از نظر مردم آن زمان تفاوت چندانی با دیگر گورخر‌ها نداشت و به همین دلیل برنامه خاصی برای حفاظت از آن تدوین نشد. 

نبود آگاهی زیست‌محیطی و فقدان اطلاعات ژنتیکی کافی باعث شد که تا زمان مرگ آخرین کوآگای اسیر در باغ‌وحش آمستردام در سال ۱۸۸۳، کسی متوجه اهمیت واقعی این گونه نشود. 

تلاش‌های پس از انقراض: احیای کوآگا؟

به گزارش راز بقا، با گذشت بیش از یک قرن از انقراض کوآگا، پروژه‌هایی برای احیای این زیرگونه آغاز شده‌اند. یکی از مهم‌ترین آنها پروژه‌ی کوآگا در آفریقای جنوبی است که با استفاده از انتخاب مصنوعی از میان گورخر‌های دشتی، تلاش می‌کند حیواناتی با الگوی نوار مشابه کوآگا را پرورش دهد. 

این پروژه البته هنوز با چالش‌های علمی زیادی روبه‌روست، چرا که بازآفرینی دقیق یک زیرگونه منقرض‌شده، تنها با ظاهر مشابه ممکن نیست و به تحلیل‌های ژنتیکی عمیق نیاز دارد. 

به گزارش راز بقا، کوآگا نمادی از سهل‌انگاری بشر نسبت به تنوع زیستی است. انقراض آن در عصری رخ داد که هنوز علم حفاظت از گونه‌ها در مراحل ابتدایی بود. داستان این جانور عجیب و زیبا هشداری است برای نسل امروز که با نگاهی جدی‌تر به طبیعت بنگرند، پیش از آنکه حیوانات دیگری به سرنوشت کوآگا دچار شوند.