مِس عینَک؛ عجیب‌ترین مکان باستانی جهان در افغانستان که یک شهر ۲ هزار ساله در آن مدفون است و ۵ میلیون تن مس دارد

راز بقا: مس عینک (Mes Aynak)، واقع در ولایت لوگر و حدود ۴۰ کیلومتری جنوب شرقی کابل، یکی از متناقض‌ترین و شگفت‌انگیزترین مکان‌های افغانستان است. 

به گزارش راز بقا، از یک سو، این منطقه دارای یکی از بزرگ‌ترین ذخایر مس کشف‌نشده جهان است، و از سوی دیگر، درست زیر این ذخایر عظیم، شهری باستانی با میراث بودایی دو هزار ساله مدفون شده است؛ شهری پر از معابد، مجسمه‌ها، نسخه‌های خطی و راز‌های ناگشوده. این هم‌زیستی نادر میان ثروت معدنی و گنجینه تاریخی، مس عینک را به مکانی با اهمیت جهانی و محل بحث‌های فراوان تبدیل کرده است. 

اهمیت باستان‌شناسی: متروپول فراموش‌شده بودایی

به گزارش راز بقا، نام «مس عینک» به‌معنای «چشمه کوچک مس» در زبان دری است. این منطقه در روزگاری دور، بخشی از جاده ابریشم و یکی از مراکز مهم بودایی از قرن سوم تا هفتم میلادی بوده است. حفاری‌ها تا امروز بقایای معابد، استوپاها، مجسمه‌های بودا، مجموعه‌های صومعه‌ای، سکه‌ها، نقاشی‌های دیواری و نسخه‌های خطی را آشکار کرده‌اند. 

برای مطالعه بیشتر بخوانید:

غار سرخ اسپانیا؛ مهمترین غار جهان که قبر یک زن ۱۸ هزار ساله با رنگ قرمز در آن کشف شد

گوبکلی‌تپه: رازآلودترین و قدیمی‌ترین بنای باستانی دنیا و نخستین معبد زمین که تاریخ جهان را دگرگون کرد

باستان‌شناسان معتقدند که مس عینک زمانی مرکز مذهبی و تجاری پررونقی بوده که با مناطق آسیای مرکزی، هند و چین در ارتباط بوده است. معابد بودایی آن با مهارت در دل تپه‌ها ساخته شده‌اند، که نشان‌دهنده سطح بالای معماری و فرهنگ در آن دوران است. اما تنها حدود ۱۰ درصد از این مکان تاکنون حفاری شده، و بخش عمده‌ای از راز‌های آن هنوز در دل خاک نهفته است. 

معمای مس: دوگانگی بین میراث و صنعت

به گزارش راز بقا، آنچه مس عینک را به مکانی منحصر‌به‌فرد تبدیل کرده، این است که این تمدن باستانی دقیقاً روی یکی از بزرگ‌ترین ذخایر مس آسیا قرار دارد؛ ذخیره‌ای با بیش از ۵.۵ میلیون تن مس. در سال ۲۰۰۷، شرکت دولتی متالورژیکال چین (MCC) با عقد قراردادی ۳ میلیارد دلاری، امتیاز استخراج مس از این منطقه را برای مدت ۳۰ سال به‌دست آورد. 

این موضوع باعث ایجاد یک دوگانگی عمیق شده است: آیا باید منافع اقتصادی کوتاه‌مدت را در اولویت قرار داد یا میراث فرهنگی و تاریخی را برای آیندگان حفظ کرد؟ باستان‌شناسان بین‌المللی بار‌ها خواستار زمان بیشتر برای کاوش شده‌اند و هشدار داده‌اند که آغاز عملیات معدنی می‌تواند آثار باستانی را برای همیشه نابود کند. 

هرچند قرار بود عملیات استخراج تا سال ۲۰۱۳ آغاز شود، اما به دلیل مسائل امنیتی، کمبود زیرساخت و بحث‌های اخلاقی، پروژه به تعویق افتاده است. این تأخیر فرصتی موقت برای ادامه حفاری‌ها فراهم کرده، اما آینده همچنان در هاله‌ای از ابهام است. 

اهمیت فرهنگی و جهانی: فراتر از یک مسئله محلی

به گزارش راز بقا، مس عینک تنها متعلق به میراث افغانستان نیست؛ بلکه از نظر باستان‌شناسی، اهمیت جهانی دارد. این مکان تصویری نادر از گسترش آیین بودا در آسیای مرکزی ارائه می‌دهد و می‌تواند درک ما را از تجارت، مذهب و تعاملات فرهنگی در دنیای باستان دگرگون کند. 

سازمان‌هایی، چون یونسکو بار‌ها درباره تخریب احتمالی این گنجینه تاریخی هشدار داده‌اند. مستندهایی، چون «نجات مس عینک» توجه جهانی را به این موضوع جلب کرده و آن را به نمادی از تضاد میان توسعه و حفاظت تبدیل کرده‌اند؛ تضادی میان تاریخ و صنعت، شرق و غرب، گذشته و آینده.

عجیب‌ترین و مرموزترین ویژگی‌های مس عینک

به گزارش راز بقا، مس عینک مملو از تناقض‌ها و رمز و راز‌هایی است که آن را از دیگر محوطه‌های باستانی متمایز می‌کند. نخست، این حقیقت عجیب است که یک شهر باستانی کامل برای قرن‌ها در زیر خاک مدفون مانده و تا چند دهه پیش کاملاً ناشناخته بود. افسانه‌های محلی درباره «شهر ارواح» در این منطقه، اکنون به واقعیت پیوسته‌اند. 

یکی دیگر از نکات مرموز آن است که بسیاری از معابد و مجسمه‌ها به‌نظر می‌رسد عمداً دفن یا پنهان شده‌اند. برخی باستان‌شناسان معتقدند که راهبان بودایی، هنگام حمله دشمنان، این آثار را آگاهانه مدفون کرده‌اند تا از نابودی نجات یابند. همین مسئله، حفاری‌ها را به کاوشی با طعم رمزگشایی تبدیل کرده است.

نکته عجیب دیگر، تقابل میان میراث معنوی و طمع مادی است: شهری آرام و مذهبی که دقیقاً بر روی میلیارد‌ها دلار مس آرمیده است. برخی این هم‌نشینی را نمادین یا حتی نوعی کارمای تلخ می‌دانند. 

تونل‌ها و اتاقک‌های ناشناخته و مهروموم‌شده‌ای در این منطقه وجود دارد که احتمال می‌رود درون آنها نسخه‌های خطی، آثار مذهبی یا حتی گنجینه‌های نایاب نهفته باشد. اما ناامنی، فشار سیاسی و تهدید پروژه‌های معدنی، فرصت کشف این اسرار را به‌شدت محدود کرده است.