راهنمای عملی دامداران؛ چگونه با استفاده از مواد بومی، خوراکی ارزان و مقوی برای دام‌ها تهیه کنیم؟

راز بقا: تغذیه دام همواره یکی از اساسی‌ترین مسائل در دامداری سنتی و صنعتی بوده و تأمین خوراک سالم، مقرون‌به‌صرفه و متعادل برای دام، نقش مستقیمی در افزایش بهره‌وری، تولید شیر، رشد و سلامت دام دارد. در شرایط اقلیمی خشک و نیمه‌خشک ایران، به‌ویژه در فصولی که علوفه طبیعی کمیاب یا بسیار گران‌قیمت می‌شود، ساخت خوراک دستی با استفاده از مواد بومی و در دسترس، به یکی از گزینه‌های کاربردی برای دامداران تبدیل شده است.

اهمیت خوراک دستی برای دام

به گزارش راز بقا، خوراک دستی به ترکیبی از مواد غذایی مختلف گفته می‌شود که با هدف تأمین نیاز‌های تغذیه‌ای دام، توسط دامدار یا با راهنمایی کارشناس تغذیه دام تهیه می‌گردد. این نوع خوراک می‌تواند جایگزین مناسبی برای خوراک آماده کارخانه‌ای باشد، به‌ویژه در مناطقی که دسترسی به خوراک صنعتی محدود یا هزینه آن سنگین است. خوراک دستی باید به‌گونه‌ای تهیه شود که تمام نیاز‌های دام از جمله انرژی، پروتئین، فیبر، مواد معدنی و ویتامین‌ها را تأمین کند تا از بروز کمبود‌های تغذیه‌ای، کاهش تولید شیر، لاغری، ضعف یا بروز بیماری‌ها جلوگیری شود.

مواد بومی قابل استفاده در خوراک دام

در بیشتر مناطق روستایی و عشایری ایران، مواد اولیه‌ای یافت می‌شود که می‌توانند پایه تولید خوراک دستی باشند. یکی از رایج‌ترین این مواد، کاه و کلش گندم و جو است که به‌صورت فراوان پس از برداشت غلات در دسترس دامداران قرار دارد. اگرچه این مواد انرژی و پروتئین زیادی ندارند، اما می‌توانند به‌عنوان پایه فیبری خوراک مورد استفاده قرار گیرند.

به گزارش راز بقا سبوس گندم و برنج نیز یکی دیگر از منابع رایج و در دسترس است که به‌ویژه در مناطق شالیزاری یا گندم‌خیز وجود دارد. این ماده علاوه بر انرژی، حاوی درصد مناسبی از پروتئین و املاح معدنی است. استفاده از دانه‌های آسیاب‌شده ذرت به‌عنوان منبع انرژی، به رشد و افزایش وزن دام کمک می‌کند. همچنین کنجاله‌هایی مانند کنجاله پنبه‌دانه، سویا یا آفتابگردان به‌عنوان منابع پروتئینی غنی، در بسیاری از مناطق کشاورزی قابل تهیه هستند.

از دیگر مواد قابل استفاده در تهیه خوراک دستی می‌توان به ملاس (شیره باقی‌مانده از چغندر قند یا نیشکر) اشاره کرد که هم خوش‌خوراک است و هم موجب افزایش انرژی خوراک می‌شود. علاوه‌بر‌این، ملاس خاصیت چسبندگی دارد و موجب می‌شود ترکیب خوراک دستی بهتر به هم بچسبد و دام آن را راحت‌تر مصرف کند. برای تأمین مواد معدنی نیز افزودن مقداری نمک، آهک خوراکی یا کربنات کلسیم در جیره توصیه می‌شود.

نحوه تهیه خوراک دستی برای دام سبک و سنگین

برای دام‌های سبک مانند گوسفند و بز، می‌توان ترکیبی از کاه، سبوس گندم، ذرت آسیاب‌شده، کنجاله و مقدار اندکی ملاس و نمک تهیه کرد. این ترکیب باید به‌خوبی آسیاب یا خرد شده و با هم مخلوط شود تا قابلیت جویدن و هضم برای دام داشته باشد. در صورت نبود برخی مواد مانند سویا، می‌توان از جایگزین‌هایی مانند کنجاله پنبه‌دانه یا برگ خشک درختان محلی استفاده کرد.

در مورد دام‌های سنگین مانند گاو شیرده، نیاز به انرژی و پروتئین بیشتر است. در این حالت، باید نسبت استفاده از مواد پرانرژی مانند ذرت و ملاس افزایش یابد. همچنین استفاده از کنجاله آفتابگردان و افزودن مکمل‌های معدنی با دقت بیشتری انجام شود. گاو‌های شیرده که تولید شیر بالایی دارند، در صورت عدم دریافت خوراک مناسب، با کاهش شدید تولید و ضعف بدنی مواجه می‌شوند.

نکاتی برای استفاده صحیح از خوراک دستی

تهیه خوراک دستی باید با رعایت نکات بهداشتی و اصول تغذیه دام انجام شود. به گزارش راز بقا نخست اینکه خوراک حتماً باید تازه تهیه و در جای خشک و خنک نگهداری شود. خوراک مانده یا کپک‌زده، به‌ویژه در مناطق مرطوب، می‌تواند موجب بروز بیماری‌هایی، چون نفخ، اسهال یا حتی مسمومیت شود. دوم اینکه آب سالم و کافی باید همیشه در کنار خوراک در اختیار دام قرار گیرد، به‌ویژه هنگام استفاده از خوراک‌های خشک یا موادی مانند ملاس که نیاز به مصرف آب را افزایش می‌دهند.

همچنین خوراک نباید به‌طور ناگهانی تغییر یابد. اگر دام به خوراک جدید عادت ندارد، بهتر است به‌صورت تدریجی و در طی چند روز، خوراک جدید را با خوراک قبلی مخلوط کرده و به‌مرور مقدار آن را افزایش داد. این روش باعث می‌شود دستگاه گوارش دام به خوراک تازه عادت کند و از بروز مشکلات گوارشی جلوگیری شود.

برای مطالعه بیش‌تر بخوانید:

طرز تهیه غذای تابستانی و زمستانی گربه در خانه؛ خیلی ساده این غذای محبوب گربه‌های خانگی را با هزینه کم درست کنید

بهترین مکمل‌های غذایی سگ و گربه چه هستند؛ سه تا از بهترین مکمل‌های غذایی سگ و گربه

در نهایت، باید به این نکته توجه کرد که وضعیت بدنی، سن، نوع دام و مرحله تولید (مثلاً شیردهی یا آبستنی) در تعیین نوع و مقدار خوراک دستی نقش مهمی دارند. در دام‌های بیمار، ضعیف یا تازه زایمان کرده، بهتر است ترکیب خوراک تحت نظر کارشناس تغذیه یا دامپزشک تنظیم شود تا حداکثر نتیجه حاصل گردد.

به گزارش راز بقا تهیه خوراک دستی با استفاده از مواد بومی نه‌تنها راهی اقتصادی برای مدیریت تغذیه دام‌ها در شرایط سخت اقلیمی است، بلکه به دامدار این امکان را می‌دهد که با شناخت دقیق مواد اولیه، خوراکی متناسب با نیاز دام خود تولید کند. شناخت ارزش غذایی مواد بومی، رعایت اصول بهداشتی و مشورت با کارشناسان تغذیه می‌تواند نقش بسزایی در افزایش بهره‌وری دامداری‌های سنتی ایفا کند. در شرایط فعلی که هزینه‌های نگهداری دام به‌طور چشمگیری افزایش یافته، استفاده از این روش‌ها می‌تواند کمک بزرگی به معیشت دامداران مناطق مختلف کشور باشد.