سیاه‌خروس قفقازی؛ پرنده‌ای نادر با پر‌های درخشان و نمایش جفت‌گیری شگفت‌انگیز در ارتفاعات ۳۰۰۰ متری ایران زندگی می‌کند

راز بقا: سیاه‌خروس قفقازی (Lyrurus mlokosiewiczi) یکی از پرندگان کم‌نظیر و زیبا از تیره قرقاولان (Phasianidae) است که زیستگاه اصلی آن در مناطق کوهستانی و جنگلی قفقاز قرار دارد. این پرنده به دلیل ظاهر منحصر‌به‌فرد، رفتار‌های خاص و نقش مهمی که در اکوسیستم کوهستانی ایفا می‌کند، توجه بسیاری از پرنده‌نگاران و علاقه‌مندان به طبیعت را به خود جلب کرده است.

جایگاه علمی و طبقه‌بندی

به گزارش راز بقا، سیاه‌خروس قفقازی به جنس Lyrurus تعلق دارد و خویشاوند نزدیک سیاه‌خروس معمولی (Lyrurus tetrix) به شمار می‌رود. تفاوت اصلی این گونه با سیاه‌خروس معمولی در اندازه و برخی ویژگی‌های رفتاری و ظاهری است. نام علمی آن برای نخستین‌بار توسط زیست‌شناس لهستانی «لودویک ملکوچیویچ» ثبت شد و به همین دلیل پسوند mlokosiewiczi را در نام خود دارد.

ویژگی‌های ظاهری

به گزارش راز بقا این پرنده جثه‌ای نسبتاً بزرگ دارد و طول بدن آن بین ۴۵ تا ۵۵ سانتی‌متر متغیر است. پرندگان نر و ماده تفاوت‌های آشکاری در ظاهر دارند:

نر: پر‌های براق مشکی با درخشندگی آبی یا سبز، دمی شبیه به چنگ (Lyre) که علت نام‌گذاری جنس Lyrurus است، و ابرو‌های قرمز پررنگ که در فصل جفت‌گیری برجسته‌تر می‌شوند.

ماده: برخلاف نرها، پر‌های قهوه‌ای و خالدار دارد که به او کمک می‌کند هنگام لانه‌سازی و مراقبت از تخم‌ها استتار مناسبی در میان بوته‌ها داشته باشد.

بال‌های قوی، دم کشیده و رنگ‌آمیزی خاص این پرنده باعث شده است که سیاه‌خروس قفقازی یکی از زیباترین اعضای خانواده قرقاولان به حساب بیاید.

زیستگاه و پراکندگی

به گزارش راز بقا همان‌طور که از نامش پیداست، این گونه بیشتر در منطقه قفقاز یافت می‌شود. دامنه‌های کوه‌های قفقاز در روسیه، گرجستان، ارمنستان و بخش‌هایی از شمال‌غرب ایران، از زیستگاه‌های اصلی این پرنده محسوب می‌شوند. آنها معمولاً در ارتفاعات بین ۱۵۰۰ تا ۳۰۰۰ متری زندگی می‌کنند و جنگل‌های کوهستانی همراه با مراتع باز، بهترین محیط برایشان است.

در ایران، گزارش‌هایی از مشاهده سیاه‌خروس قفقازی در مناطق کوهستانی نزدیک مرز‌های شمال‌غربی وجود دارد. با این حال، جمعیت آن در کشور ما بسیار محدود و پراکنده است.

رفتار و شیوه زندگی

سیاه‌خروس قفقازی بیشتر در دسته‌های کوچک دیده می‌شود و تغذیه‌ی آن ترکیبی از دانه‌ها، جوانه‌ها، برگ‌ها، توت‌های وحشی و گاهی حشرات است. در فصل زمستان، هنگامی که منابع غذایی کمتر می‌شود، بیشتر از جوانه‌ها و سوزن‌های درختان کاج تغذیه می‌کند.

به گزارش راز بقا یکی از جذاب‌ترین رفتار‌های این پرنده، رقص‌های نمایشی نر‌ها در فصل جفت‌گیری است. در بهار، نر‌ها در مناطق باز جمع می‌شوند و با باز کردن دم، بالا بردن پر‌ها و ایجاد صدا‌های خاص، توجه ماده‌ها را به خود جلب می‌کنند. این نمایش‌ها که به لک (lek) معروف است، از دیدنی‌ترین صحنه‌های حیات‌وحش قفقاز به شمار می‌رود.

تولیدمثل و لانه‌سازی

فصل تولیدمثل سیاه‌خروس قفقازی معمولاً از اواخر بهار آغاز می‌شود. ماده پس از انتخاب نر، در میان بوته‌ها یا علف‌های بلند لانه می‌سازد و حدود ۶ تا ۱۰ تخم می‌گذارد. تخم‌ها پس از حدود سه هفته جوجه می‌شوند و ماده به تنهایی مسئول مراقبت از جوجه‌هاست. جوجه‌ها از همان ابتدا توانایی دنبال کردن مادر و تغذیه از حشرات کوچک و دانه‌ها را دارند.

وضعیت حفاظتی

اگرچه سیاه‌خروس قفقازی در فهرست جهانی IUCN در دسته «کمترین نگرانی» (Least Concern) قرار دارد، اما جمعیت آن در برخی مناطق کاهش یافته است. علت‌های اصلی این کاهش عبارت‌اند از:

تخریب زیستگاه به دلیل چرای بی‌رویه دام و توسعه انسانی در کوهستان‌ها

شکار غیرمجاز برای گوشت یا به‌عنوان پرنده زینتی

تغییرات اقلیمی که بر دسترسی به منابع غذایی و زیستگاه‌های مناسب تأثیر می‌گذارد

در بسیاری از کشور‌ها از جمله روسیه و گرجستان، برنامه‌هایی برای حفاظت از این پرنده اجرا می‌شود. ایجاد مناطق حفاظت‌شده و محدود کردن شکار، از جمله اقدامات اصلی برای حفظ این گونه است.

برای مطالعه بیش‌تر بخوانید:

سیاه خروس کانادایی؛ مرغ احمقی که روی درخت زندگی می‌کند و یک بی‌بند و بار جنسی است!

تترای سیاه یا سیاه‌خروس: پرنده‌ای با نمایش جفت‌گیری خارق‌العاده که گیاه سمی می‌خورد و در زیر برف تونل حفر می‌کند

اهمیت بوم‌شناختی

به گزارش راز بقا سیاه‌خروس قفقازی نقش مهمی در اکوسیستم‌های کوهستانی ایفا می‌کند. این پرنده با خوردن دانه‌ها و توزیع آنها در محیط، به بازسازی پوشش گیاهی کمک می‌کند. همچنین بخشی از زنجیره غذایی جانوران شکارچی مانند عقاب‌ها و روباه‌ها محسوب می‌شود. وجود این پرنده نشانه‌ای از سلامت اکوسیستم‌های کوهستانی است و کاهش جمعیت آن می‌تواند هشداری برای تخریب محیط زیست باشد.

جایگاه فرهنگی و گردشگری

در برخی مناطق قفقاز، سیاه‌خروس قفقازی به‌عنوان نماد طبیعت بکر کوهستان شناخته می‌شود. پرنده‌نگاران و گردشگران طبیعت برای مشاهده‌ی این گونه نادر، به مناطق مرتفع سفر می‌کنند. نمایش‌های جفت‌گیری نرها، یکی از جاذبه‌های مهم گردشگری طبیعی در قفقاز به شمار می‌آید.

به گزارش راز بقا سیاه‌خروس قفقازی نه تنها پرنده‌ای زیبا و کمیاب است، بلکه بخشی ارزشمند از تنوع زیستی منطقه قفقاز محسوب می‌شود. حفاظت از زیستگاه‌های طبیعی، جلوگیری از شکار بی‌رویه و افزایش آگاهی عمومی می‌تواند به بقای این گونه کمک کند. برای ما ایرانیان نیز شناخت چنین پرندگان ارزشمندی اهمیت دارد، زیرا مرز‌های شمال‌غربی کشورمان میزبان بخشی از جمعیت این پرنده است و توجه به حفاظت از آن می‌تواند بخشی از مسئولیت ما در حفظ تنوع زیستی جهانی باشد.