بز «مَرخز» کردستان؛ بُز کمیابی که تنها در شهر بانه پیدا می‌شود

راز بقا: بز مرخز یا بز مارکوز، بز ماراز یا به زبان کردی «بز مه‌ره‌ز» نژادی از بز‌های بومی کردستان است که به عنوان دامی چند منظوره شناخته می‌شود و به‌ویژه به خاطر الیاف مرغوب خود مشهور است.

به گزارش راز بقا، تاریخچه اهلی کردن بز‌ها در کردستان به ۹۰۰۰ سال قبل از میلاد می‌رسد. بز مرخز از دیرباز به عنوان شیر، گوشت و از همه مهمتر فیبر مرغوب معروف به موهر استفاده می‌شده است. این بز از دیرباز در کردستان شناخته شده و اهلی شده و بیشترین فاصله ژنتیکی را با سایر نژاد‌های بز دارد. بز‌های مرخز چابک و جثه کوچکی دارند. رنگ‌های مختلفی مانند سفید، مشکی و سایه‌های مختلف قهوه‌ای و خاکستری دارند.

بدن بز مرخز با موی مجعد پشم‌مانند پوشیده شده که اغلب برای بافتن پارچه‌های مورد استفاده در لباس کردی به کار می‌رود. این الیاف به ویژه در ساخت و تولید لباس‌های مردانه استفاده می‌شود که شامل کت و شلوار مردانه می‌شود.

بز‌های مرخز در امتداد مرز شمالی اقلیم کردستان عراق یافت می‌شوند. این گونه در معرض خطر انقراض است و بنا به آخرین گزارش‌ها در مورد میزان فراوانی بز در منطقه کردستان، در حال حاضر در شهرستان بانه خاستگاه این نژاد تنها ۱۱ گله با جمعیت کمتر از ۱۰۰۰ رأس بز وجود دارد. گفته می‌شود که خاستگاه اصلی این بز در شهر بانه کردستان است که مردم این منطقه از دیرباز این بز را پرورش داده‌اند. این نژاد مقاوم است و عمدتاً به دلیل الیاف ظریف‌اش پرورش یافته است. بز مرخز البته برای اهداف دیگری مانند شیر و گوشت نیز پرورش می‌یابد، اما به دلیل جثه کوچکش بیشتر برای الیاف مرغوب‌اش پرورش داده می‌شود. از طرف دیگر این بز بسیار مقاوم است و با شرایط سخت محیطی نیز می‌تواند خودش را سازگار کند. 

مشخصات ظاهری بز مرخز

بز‌های مرخز سفید، قهوه‌ای هستند و گا‌ها به صورت رنگ‌های ترکیبی نیز دیده می‌شوند. گوش این بز بین ۱۱ تا ۱۵ سانتیمتر است و یک شیب رو به جلو یا پایین دارد. شاخ بز نر مرخز نیز حدود ۵۰ سامتیمتر است و میش مرخز نیز شاخدار است البته گا‌ها نوع بدن شاخ آن نیز دیده شده است. بز‌های نر مرخز نیز گا‌ها دارای ریش متوسط یا کوتاه هستند. وزن متوسط وزن بچه بزغاله‌ای این نژاد در زمان تولد حدود ۲.۷۷ کیلوگرم و بزغاله‌های ماده نیز ۲.۶۹ کیلوگرم است. در حالت کلی وزن بدن بز مرخز تقریبا مشابه بز‌های کشمیری است که در نیوزیلند پرورش داده می‌شوند. این در حالیست که از بز‌های بومی عراقی کوچکتر است. 

تولید پشم و الیاف مرغوب

پشم بز مرخز چهار رنگ اصلی سفید، قهوه‌ای، خاکستری و نباتی و ۱۲ رنگ فرعی دارد. اهمیت بز مرخز در الیاف آن است چرا که الیاف این گونه بز رطوبت را بهتر جذب و گرما را راحت‌تر دفع می‌کند. لباسی که از پشم بز مرخز تولید می‌شود در تابستان خنک و در زمستان گرم است. این الیاف دارای موادی است که باعث می‌شود اشعه‌های مضر خورشید جذب بدن انسان نشود و به همین دلیل الیاف این بز بومی منطقه کردستان در صنعت نساجی اهمیت بسیار زیادی دارد. 

گزارش‌ها درباره وزن پشم تولیدی این بز متفاوت است. در یک مطالعه میزان پشم تولید شده توسط این بز در نوع نر بین ۹۴۰ گرم تا ۱ کیلو و ۲۰۰ گرم و در ماده بین ۶۰۰ تا ۸۸۰ گرم اعلام شده است. در مطالعه دیگر وزن پشم تولیدی این بز در نر بین ۸۲۰ گرم تا ۹۴۰ گرم و در ماده بین ۳۰۰ تا ۵۹۰ گرم اعلام شده است. دلیل این تفاوت می‌تواند به شرایط محیطی مختلف و یا حتی تفاوت ژنتیکی باشد. البته در برخی از مناطق کردستان دامداران محلی می‌گویند که این بز حتی می‌تواند تا یک کیلوگرم پشم نیز تولید کند. 

وزن بدن بز‌های مرخز نیز به دلیل جثه کوچک کم است. وزن متوسط مرخز نر حدود ۲۷ تا ۳۱ کیلوگرم و ماده بین ۲۴ تا ۲۵ کیلوگرم است. نر و ماده این نژاد بز معمولا بعد از ۴ سال به وزن کامل خود می‌رسند. قد نر‌ها تا شانه ۵۶ سانتیمتر و قد ماده‌ها نیز ۵۴ سانتیمتر است. 

تولید شیر 

بر اساس مطالعات انجام شده میزان تولید شیر بز مرخز در یک دوره ۱۶۱ روزه حدود ۹۶ لیتر است که ۶۹ لیتر قبل از دوران از شیر گرفتن بچه و حدد ۲۷ لیتر بعد از دوران از شیر گرفتن بچه بزهاست. اوج دوران شیردهی بز ماده مرخز در روز ۳۳ ام به دست می‌آید که معادل ۹۶۴ میلی لیتر است. همچنین در مطالعات انجام شده بیشترین میزان شیردهی بز ماده از پنج سالگی به بعد اتفاق می‌افتد. در مطالعات دیگر انجام شده کل شیر تولید شده توسط بز ماده مرخز حدود ۱۲۷ لیتر در یک دوره ۱۸۳ روزه است. 

نکته دیگر در مورد بز مرخز این است که شیر این حیوان فقط در فصل بهار مصرف می‌شود چرا که معمولا تولید شیر این حیوان کم است و بزغاله‌ها آن را مصرف می‌کنند.